بررسی علمی داستان حسن کچل

نگاهی به کتاب تحلیل روایت و کاربرد آن در رسانه

کتاب «تحلیل روایت و کاربرد آن در رسانه» که توسط مرکز تحقیقات صدا و سیما منتشر شده روزنه‌ای جدید را روی محققان حوزه رسانه می‌گشاید.

دانشجویان و محققان رسانه در تحقیقاتشان بیشتر بر روش‌هایی چون تحلیل محتوای کمی و کیفی، پیمایش، اسنادی، آزمایش و... متکی می‌شوند اما کتاب مورد نظر به پژوهشگران کمک می‌کند که با در نظر گرفتن شخصیت‌‌ها، اتفاقات و موقعیت‌هایی که منجر به خلق یک داستان شده به لایه‌های زیرین متن دست یابد.

با بهره‌گیری از دیدگاه‌های مطرح‌شده در روایت، ابزار مناسبی در اختیار پژوهشگران رسانه قرار می‌گیرد تا به مدد آن متون را نه‌تنها با توجه به ذهن سازنده و مولف، بلکه با در نظرگرفتن مولفه‌های گوناگون همچون مخاطب، کنش بازیگران و کنشگران روایت، کلیت روایت، با توجه به عناصر و رمزگان فرهنگی، نمادین، معنایی و هرمنوتیکی مورد تحلیل قرار دهند.

روش تحلیل روایت فقط شامل کتاب‌های داستان نمی‌شود. از انواع متونی که به لحاظ روایت‌شناسی تحلیل می‌شوند، می‌توان به محصولات رسانه‌ای مانند مجموعه‌ها و فیلم‌های داستانی و آگهی‌های تجاری اشاره کرد. این محصولات که بر اساس روایت ساخته می‌شوند، شایسته بررسی و تحلیل از سوی پژوهشگران هستند.

فیلم داستانی به این معنا روایت است که داستانی را نقل می‌کند، اما اختلافش با داستان ادبی در این است که داستانش را به شکل سینمایی بیان می‌کند. روایت بازگویی رویدادهای واقعی یا خیالی است. کارکرد سینما نیز روایتگری و قصه‌گویی است.

شناخت روایت و چارچوب‌های تحلیل روایت نه‌تنها به پژوهشگران امکان نقد و تحلیل علمی داستان و عناصر داستانی را می‌دهد و به وی کمک می‌کند ساختار و مناسبات درونی متن را شناسایی کنند، بلکه به آفریننده داستان نیز در فرآیند آفرینش داستان یاری می‌رساند.

مهرزاد بهمنی، نویسنده کتاب در مقدمه‌اش نوشته است:‌ هدف این پژوهش آن است که ضمن معرفی مفاهیم، کلیات و دیدگاه‌های موجود در حوزه روایت‌شناسی و تحلیل روایت، به صورت موردی چند محصول رسانه‌ای را بررسی کند. این پژوهش ضمن معرفی روش تحلیل روایت که مختص مطالعات کیفی و مبتنی بر طبقه‌بندی و تحلیل از درون است، مبنای محکمی برای قضاوت و تحلیل محصولات رسانه‌ای ارائه می‌دهد.

این روش در مقابل طبقه‌بندی بیرونی (مطالعات کمی) که مبتنی بر شواهد تجربی است، اعتبار خود را از خود داستان، عناصر روایی و فرضیه‌های موجود در آن کسب می‌کند.

نویسنده پس از آن‌که به رویکردهای متفاوت در تحلیل روایت اشاره کرده چند رویکرد را در دوره‌های مختلف مهم‌تر دیده و افزوده است: نخستین پژوهش نظام‌مند در بررسی روایت، از سوی ولادیمیر پراپ، فولکلورشناس روس با مطالعه صد روایت روسی از قصه‌های پریان انجام شده است.

پراپ کار خود را با مساله طبقه‌بندی و سازماندهی روایت عامیانه آغاز می‌کند. از نظر وی، شخصیت‌های داستان را می‌توان به شش گروه شرور، بخشایشگر، مددرسان، متواری تحت تعقیب، پیام‌رسان، قهرمان و قهرمان دروغین تقسیم کرد.

او در پژوهش خود ۳۱ کارکرد را به عنوان اجزای اصلی روایت‌های پریان فهرست می‌کند. به اعتقاد او، تمام این روایات با گزینش و ترکیبی از این کارکردها با توالی یکسان به وجود آمده‌اند. تعدادی از این کارکردها عبارتند از: وضعیت اولیه، غیبت، نهی، نقض نهی، خبرگیری، فریبکاری، همدستی، شرارت ، نیاز، وساطت، مقابله آغازین و... .

نویسنده برای فهماندن بهتر مساله داستان عامه‌پسند حسن کچل را بر اساس دیدگاه‌ها و الگوهای روایی تحلیل و ۲۹ کارکرد از ۳۱ کارکرد الگوی پراپ شناسایی کرده است. همچنین یادآور شده هفت نوع نقش و شخصیت در روایت حسن کچل قابل شناسایی است. جن همان آدم شرور است. مادر حسن کچل اهدا‌کننده است. حسن کچل در نقش قهرمان یا قربانی ظاهر می‌شود و... .

وی همچنین نمونه‌ای از تحلیل روایت در آگهی‌های تلویزیونی را ارائه داده است. این آگهی مربوط به یکی از بانک‌هاست که نشان می‌دهد زورو ، زندانیان یک زندان را آزاد و سوار بر یک خودرو فرار می‌کند. او این خودرو را از طریق سپرده‌گذاری در یک بانک و قرعه‌کشی برنده شده است.

نویسنده با بررسی درونمایه داستان به این نتیجه رسیده که افتتاح حساب در بانک موضوعی خیرخواهانه، مقاومت‌ناپذیر و فرصتی مغتنم جلوه داده شده که برای دست یافتن به آن نباید وقت را از دست داد.

اگر می‌خواهید در مواجهه با یک اثر داستانی همچون فیلم، سریال، رمان، پیام بازرگانی و... به ابزار جدیدی برای نقد و تحلیل اثر مجهز شوید این کتاب می‌تواند به کمک شما بیاید.

احسان رحیم‌زاده