تهران, زیر چتر آلودگی

گزارشی از معضلات زیست محیطی شهر تهران

شهرستان تهران به عنوان بزرگ‌ترین و در عین حال مهم‌ترین شهر کشور با موقعیت خاص اجتماعی، جغرافیایی، سیاسی، فرهنگی و همچنین تمرکز جمعیت با انبوهی از مشکلات، معضلات و نیازها در اشکال و انواع گوناگون، در ابعاد مختلف روبه‌روست. در مبحث محیط‌زیست نیز بالطبع از آلودگی‌های زیست‌محیطی و تبعات و آثار آن نمی‌تواند در امان باشد.

تهران با انبوهی از آلاینده‌های مختلف احاطه شده است و هر روز بیشتر از روز پیش مورد تهدید قرار می‌گیرد. این معضل بزرگ، ساکنان کلانشهر را در معرض طیف وسیعی از بیماری‌ها و مشکلات جسمی، روحی و روانی قرار داده است.

بدیهی است در صورت نیندیشیدن چاره‌ای برای مقابله با عوامل تهدیدکننده، محیط‌زیست این کلانشهر در بخش‌های آب، هوا، خاک و صوت می‌تواند در درازمدت منجر به وقوع یک فاجعه زیست‌محیطی شود.

این موضوع غریبی نیست، چرا که ما هم‌اکنون نیز شاهد تبعات آن در کوتاه‌مدت هستیم. در این خصوص نگاهی هر چند کوتاه و گذرا به معضلات تهدیدکننده محیط‌ زیست در تهران به ما کمک خواهد کرد تا در آینده با بررسی‌های دقیق و کارشناسی در این زمینه، شرایط مقابله با این معضلات را فراهم کنیم و محیط قابل تحملی را برای نسل‌های آینده به یادگار بگذاریم.

همان طور که گفته شد، تهران در سال‌های اخیر با مشکلات و معضلات زیست‌محیطی متعددی درگیر شده است. بررسی‌های آماری نشان می‌دهد بسیاری از این معضلات در شکایات مردمی بروز داده می‌شود.

آلودگی ناشی از فاضلاب رها شده در معابر ، پسماندهای پراکنده شده در سطح شهر ، آلودگی‌های صنعتی ، آلودگی‌ ناشی از اصوات غیراستاندارد و بسیاری دیگر از موارد، فهرست چالش‌های زیست‌محیطی شهر تهران را از نگاه مردم مشخص می‌کند بنابراین معضلات زیست‌محیطی شهر تهران را می‌توان با مقوله‌های زیر مرتبط دانست:

● جمعیت (تمرکز و مهاجرت)‌

براساس‌ آخرین سرشماری نفوس در سال ۱۳۸۵ جمعیت تهران حدود ۷ میلیون و ۸۰۰ هزار نفر اعلام شده است. این میزان جمعیت، حدود ۱۰ درصد از جمعیت کل کشور را تشکیل می‌دهد.

در مبحث جمعیت و از عواقب رشد بی‌رویه آن می‌توان به تولید انبوه زباله اعم از زباله خانگی، زباله‌های تولید شده صنعتی و خدماتی که در راستای تامین نیازهای رفاهی جمعیت ساکن در این شهر ایجاد می‌شود و زباله‌های بیمارستانی اشاره کرد.

ساخت و سازهای غیرمجاز که باعث از بین رفتن پوشش گیاهی و چشم‌اندازهای زیبای طبیعی می‌شود، از دیگر پیامدهای رشد بی‌رویه جمعیت در این کلانشهر است.

به موارد بالا می‌توان آلودگی هوای ناشی از تردد درون‌شهری این جمعیت و همچنین آلودگی آب و خاک ناشی از فاضلاب اشاره کرد؛ البته با توجه به اهمیت موضوع در بخش‌های بعدی به تفصیل به نکات مورد اشاره خواهیم پرداخت.

● تردد وسایل نقلیه

بنزین مورد مصرف توسط وسایل نقلیه در تهران بزرگ حدود ۱۳ میلیون لیتر در روز است. این میزان بنزین مصرفی همراه گازوئیل مورد استفاده در دیگر بخش‌های حمل و نقل شهری، سالانه بیش از ۱۰ میلیون تن گازکربنیک تولید می‌کنند.

در این مبحث باید به ترافیک‌های درون‌شهری نیز که باعث تشدید مصرف سوخت می‌شود، اشاره کرد. عدم توازن در ایجاد بزرگراه‌ها و مسیرهای دسترسی با تعداد خودروهای در حال تردد در تهران به افزایش آلودگی هوا و صوت دامن می‌زند؛ همچنین روند شماره‌گذاری خودروها و ورود خودروهای جدید (روزانه ۱۲۰۰خودرو)‌ فارغ از بحث بهسوزی که به طور متوسط رشد ۱۵ درصدی خودرو در طول یک سال را به همراه دارد، وقتی با روند کند خارج‌سازی خودروهای فرسوده همراه می‌شود، می‌تواند نقش بسزایی در افزایش آلودگی‌های زیست‌محیطی از جمله آلودگی هوا، خاک و صوت داشته باشد.

شاید نظارت دقیق در ساخت خودروهای داخلی، اجرای صحیح طرح ترافیک و طرح پلاک‌های زوج و فرد، آموزش و فرهنگسازی در استفاده از وسایل نقلیه عمومی، به همراه تسریع بخشیدن طرح‌های عمرانی در راستای ایجاد اتوبان‌ها، تعریض معابر و دسترسی‌های محلی بتواند تا حدی از بار آلودگی هوا و صوت ناشی از این معضل بزرگ زندگی شهری بکاهد.

● زباله های خانگی‌ صنعتی و بیمارستانی‌

همان‌طور که پیش از این نیز اشاره شد افزایش جمعیت، تولید انبوه زباله را در پی دارد. طبق آخرین آمار موجود، روزانه حدود ۷۵۰۰ تن زباله خانگی در تهران بزرگ تولید می‌شود.

از این میزان حدود ۷۰ درصد را پسماندهای غذایی، مواد آلی و فسادپذیر (زباله تر)‌ مانند پوست میوه، سبزی‌ها و پسماندهای فضای سبز تشکیل می‌دهد.

حدود ۲۹درصد زباله‌های شهر تهران زباله‌های خشک و فسادناپذیر مانند انواع فلزات ، پلاستیک‌ها ، پارچه ‌، شیشه ، چوب ، کاغذ و.... تقریبا یک درصد را زایدات خطرناک و ویژه از قبیل باتری‌های الکتریکی، لامپ‌های فلوئورسنت، تیغ‌های اصلاح و دیگر موارد شامل می‌شود.

رشد جمعیت و نیاز به ساخت و ساز در بخش‌های گوناگون باعث تولید روزانه ۲۱۰۰ تن نخاله ساختمانی در تهران می‌شود که حمل و نقل، بازیافت و دفن این گونه ضایعات، خود مستلزم صرف هزینه‌های بسیاری است.

دیگر نکته مهم و قابل اشاره در این مطلب، مبحث زباله‌های بیمارستانی است. به دلیل وجود مراکز متعدد درمانی در تهران، یکی از معضلات مهم درخصوص پسماندها، مدیریت پسماندهای خطرناک بیمارستانی است.

زباله‌های خطرناک بیمارستانی شامل زباله‌های عفونی و غیرعفونی است که از پسماندهای عفونی می‌توان به پسماندهای آلوده به فرآورده‌های خونی، پسماندهای پاتولوژی، ترشحات عفونی، پسماندهای اتاق ایزوله، دیالیز و جراحی اشاره کرد.

پسماندهای شیمیایی مانند زباله‌های دارویی و شیمیایی همراه پسماندهای برنده و نوک تیز از قبیل سر سوزن، آنژیوکت، لانست، شیشه‌های شکسته سرم و فرآورده‌های خونی و همچنین مواد رادیواکتیو، دیگر پسماندهای خطرناک بیمارستانی را تشکیل می‌دهند.

میزان زباله‌های بیمارستانی در تهران حدود ۷۰ تا ۸۰ تن در روز است که ۲۰ درصد از آن به زباله‌های خطرناک اختصاص دارد. بر همین اساس، تفکیک پسماندهای خطرناک از پسماندهای شبه خانگی در بیمارستان‌ها حائز اهمیت بسیار است که متاسفانه علی‌رغم وجود دستورالعمل‌های قانونی این مساله به طور کامل محقق نشده، به نحوی که یا در برخی مراکز درمانی جداسازی به طور صحیح انجام نمی‌شود یا در صورت تفکیک زباله‌های خانگی و خطرناک در مبدا، به دلیل اختلاط مجدد در خودروهای حامل، اقدامات مربوط به تفکیک انجام شده فاقد نتایج مورد نظر خواهد بود.

● ساخت و سازهای غیرمجاز

جمعبت رو به افزایش تهران، نیاز به ایجاد سکونتگاه‌های جدید را سبب می‌شود، بخصوص وقتی مرکز شهر از جمعیت اشباع شده و دیگر جذابیت‌های سابق را برای شهروندان نداشته باشد. جمعیت ساکن در تهران بزرگ از آلودگی‌های خودساخته در مرکز شهر گریزان شده و در پی رسیدن به هوای سالم، داشتن چشم‌اندازهای طبیعی و استفاده از محیط زیست سالم و بکر، به دامنه‌های البرز پناه می‌برند.

به هر شکل، تغییر کاربری‌ها و ساخت و سازهای عمدتا مسکونی در ابتدای امر که به مرور زمان با ساخت مراکز تجاری، خدماتی و صنعتی همراه می‌شود ، تخریب پوشش گیاهی و چشم‌اندازهای زیبای طبیعی در اطراف تهران را در پی خواهد داشت. یا به عبارت دیگر ، شهروندان تهرانی برای زندگی در محیط زیست سالم، به تخریب محیط زیست کمر بسته‌اند.

● فاضلاب و آلودگی منابع آب و خاک

آلودگی آب‌های سطحی و زیرزمینی در کنار محدودیت‌ منابع آب برای تامین آب شرب سالم و بهداشتی و بالا بودن سرانه مصرف آب، یکی از معضلات اساسی پایتخت است.

افزایش جمعیت شهر تهران و بالا رفتن مصرف سرانه آب، از یک طرف موجب انتقال مقادیر قابل توجهی آب از منابع اطراف به داخل شهر و تبدیل آن به فاضلاب می‌شود و از طرف دیگر به علت محدود بودن قابلیت جذب زمین، ضمن آلودگی آب‌های زیرزمینی، باعث بالا آمدن سطح آن نیز شده است.

در نواحی وسیعی از شهر، به علت غیرقابل نفوذ بودن طبقات زمین، چاه‌های جذبی کاربرد ندارند و فاضلاب به مجاری قنوات قدیمی یا به انهار و جوی‌های جاری در خیابان‌های شهر تخلیه می‌شوند که وضعیت بسیار بحرانی‌ای برای محیط زیست ایجاد کرده است.

از بحرانی‌ترین مناطق در تهران بزرگ از نظر دفع فاضلاب می‌توان به شمال شهر به علت غیرقابل نفوذ بودن زمین و در مناطق جنوبی شهر به دلیل بالا بودن سطح آب‌های زیرزمینی و ریزدانه بودن جنس خاک اشاره کرد که با توجه به شرایط توپوگرافی تهران، تاثیر بر کیفیت آب‌های سطحی و زیرزمینی از طریق رواناب‌ها بیشتر متوجه جنوب شهر است.

در اینجا لازم است به برخی عوامل تاثیرگذار بر کیفیت آب‌های سطحی اشاره کرد. از موثرترین این عوامل می‌توان بارندگی، مصارف خانگی، فعالیت‌های صنعتی و خدماتی و مصارف کشاورزی را نام برد.

بارندگی خود از طریق انتقال گاز‌های جوی، گازهای محلول ناشی از فعالیت‌های صنعتی انسان، ذرات گرد و خاک، ذرات معلق دودکش‌ها، مواد شسته‌شده سطح زمین، مواد آلی مثل بقایای گیاهی و جانوری، انواع گوناگون میکروب‌ها، باقیمانده علف‌کش‌ها و بسیاری موارد ریز و درشت دیگر در افزایش میزان آلایندگی آب‌های سطحی موثر استحمام، نظافت و شستشوی لباس‌ها و فاضلاب سرویس‌های بهداشتی که موجب دفع پاک‌کننده‌ها می‌شود از مصادیق تاثیر مصارف خانگی بر آب‌های سطحی است.

مصرف سموم به منظور حفظ فضای سبز، باقیمانده کودهای شیمیایی، علف‌کش‌ها و ... آلاینده‌های گیاهی ناشی از مصارف کشاورزی را موجب می‌شود و بالاخره در بحث عوامل موثر بر کیفیت آب‌های سطحی ناشی از فعالیت‌های خدماتی و صنعتی می‌توان پسماندهای شیمیایی صنایع مختلف اعم از مواد اسیدی، قلیایی، یون‌های فلزات مواد معدنی جامد، تعمیرگاه‌های خودرو و موتورسیکلت، کارواش‌ها، تعویض روغنی‌ها، واحدهای نقاشی خودرو، صنایع چوبی و فلزی، قالیشویی‌ها و ده‌ها مورد ریز و درشت دیگر را نام برد.

به هر شکل، حجم بالای فاضلاب تولیدی تهران و دیگر موارد اشاره شده وقتی با فقدان تجهیزات، زیرساخت‌های لازمه شهری و شبکه جمع‌آوری فاضلاب همراه می‌شود‌ می‌تواند باعث وارد آمدن لطمات جبران‌ناپذیری به محیط زیست تهران شود.

علاوه بر موارد گفته شده، فقدان مراکز تاسیسات مناسب برای دفع و امحای پسماندهای صنعتی ویژه، نبود مراکز مشخص و معین به منظور تخلیه تانکرهای حامل فاضلاب، آلودگی منابع آب شرب به فلزات سنگین و نیترات‌ها از جمله موارد بااهمیت دیگر است که باید از آنها نام برد.

به هر حال وضعیت موجود،‌ حاصل عملکرد چندین‌ساله مسوولان و شهروندان تهرانی است و اگرچه در راستای حفظ محیط‌زیست و رسیدن به شرایط مطلوب زیستی تلاش‌های گسترده‌ای صورت گرفته است، اما وضعیت موجود با آنچه مردم شریف تهران در خور و شایسته آن هستند فاصله عمیقی وجود دارد.

به نظر می‌رسد برای تحقق عدالت اجتماعی و بهره‌مندی کلیه شهروندان از هوای پاک، آب آشامیدنی سالم، امنیت غذایی و محیطی عاری از آلودگی باید اقدامات ویژه‌ای صورت گیرد که از آن جمله می‌توان توجه ویژه به محیط‌زیست در مدیریت شهری را ذکر کرد.

تسریع در اجرای طرح‌های مدیریت فاضلاب، همکاری ارگان‌های ذی‌ربط در راستای شناسایی و ساماندهی مشاغل مزاحم شهری، اطلاع‌رسانی به عموم مردم و تلاش برای افزایش آگاهی مردم در بخش محیط زیست، ارتقای سطح مدیریت پسماندها، محدود کردن عوامل بارگذاری در محدوده شهری، اجرای دقیق طرح جامع شهر تهران، افزایش سرانه فضای سبز، کنترل آب‌های سطحی و جلوگیری از آلودگی آنها، افزایش توان نظارتی سازمان‌های متولی محیط‌زیست و در انتها، بازنگری بر قوانین و آیین‌نامه‌های مرتبط با امور شهری نیز می‌تواند گره‌گشای معضلات زیست‌محیطی شهر تهران باشد.

علیرضا داوودنژاد