آیا رؤیا حقیقت دارد؟

دانشمندان طبیعی اروپا برای رؤیا حقیقتی قائل نیستند و بحث از ارتباط آن با حوادث خارجی را واجد وزن علمی نمی‏دانند، جز بعضی از روان‏شناسان که درباره آن تحقیقاتی دارند و علیه …

دانشمندان طبیعی اروپا برای رؤیا حقیقتی قائل نیستند و بحث از ارتباط آن با حوادث خارجی را واجد وزن علمی نمی‏دانند، جز بعضی از روان‏شناسان که درباره آن تحقیقاتی دارند و علیه دسته اول به خواب‏هایی که پرده از امور پنهانی برمی دارد یا از حوادث آینده خبر می‏دهد - به طوری که نمی‏توان آن‏ها را تصادفی و اتفاقی دانست - استدلال کرده‏اند.

قرآن در این باره چه می‏گوید؟

در قرآن شریف خواب‏هایی از پیغمبران و دیگران نقل و تصدیق شده است; مانند خواب حضرت ابراهیم درباره ذبح اسماعیل، خواب حضرت یوسف، خواب رفقای زندانی آن حضرت، خواب ملک مصر و خواب رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله درباره فتح مکه. در روایات پیغمبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله و ائمه اطهار علیه‌السلام شده نیز شواهدی وجود دارد.

همه ما یا خودمان خواب‏هایی دیده‏ایم که بر امور مخفی یا حل مشکلات علمی یا وقوع حوادثی در آینده دلالت داشته است و یا از دیگران این گونه خواب‏ها را شنیده‏ایم. این خواب‏ها - مخصوصا خواب‏های صریحی که به تعبیر احتیاج ندارد - را نمی‏توان اتفاقی دانست و به طور کلی با جریان‏هایی که قابل انطباق بر آن‏ها است، بی‏ارتباط خواند.

البته نمی‏توان انکار کرد که بعضی از عوامل درونی از قبیل امراض و انحرافات مزاجی و خستگی و پری شکم و همچنین پاره‏ای از عوامل بیرونی مانند گرما و سرما و دیگر چیزهادر قوه خیال تاثیر دارد و قوه مخیله نیز در خواب مؤثر است; مثلا کسی که تحت تاثیر حرارت یا برودت شدید واقع شده، در خواب آتش‏های شعله ور یا برف و یخ مشاهده می‏کند و کسی که امتلای معده و انحراف مزاج دارد، خواب‏های مشوش و بی‏سروته می‏بیند.

همچنین اخلاقیات و صفات نفسانی نیز در رؤیا بی‏تاثیر نیست. به همین جهت اکثر خواب‏ها در اثر تخیلاتی است که اسباب داخلی و خارجی موجب آن‏ها شده و در واقع کیفیت تاثیر آن اسباب را نشان می‏دهد. دانشمندان طبیعی فقط همین اسباب را بررسی کرده‏اند و نتیجه گرفته‏اند که خواب حقیقت ندارد; ولی همان طور که تاثیر این اسباب را نمی‏توان انکار کرد، حقیقت داشتن پاره‏ای از رؤیاها و ارتباط آن‏ها با امور خارجی را نیز نمی‏توان نادیده گرفت.

عالم مثال که از نظر مرتبه وجود، فوق عالم طبیعی است و موجودات آن صورت‏های بی‏ماده‏اند و نسبت‏به موجودات مادی جنبه علیت دارند.

آیا نفس با رؤیا اتصال دارد؟

کسی که خواب می‏بیند در فلان روز فلان جریان واقع خواهد شد و در موقع معین هم واقع می‏شود، نمی‏توان گفت نفس او با حادثه‏ای که هنوز وجود نیافته ارتباط پیدا کرده است; زیرا ارتباط وجودی بین موجود و معدوم محال است. همچنین کسی که خواب می‏بیند در فلان مکان ظرفی چنین و چنان دفن است و فلان مقدار سکه طلا و نقره در آن موجود است و

بعد از بیدار شدن به سراغ آن جا می‏رود و زمین را حفر می‏کند و ظرف را با همان خصوصیات می‏یابد، نمی‏توان گفت نفس وی با آن ظرف اتصال داشته است; زیرا اتصال نفس با امور مادی از راه حواس صورت می‏گیرد و ظرفی که با فاصله زیر خاک قرار گرفته قابل درک حسی نیست. به همین جهت گفته‏اند ارتباط نفس با این گونه حوادث و اشیا از راه اتصال با علل و اسباب آن‏ها است.

توضیح آن که جهان هستی مشتمل بر سه عالم است:

۱) عالم طبیعت که با آن آشنایی کامل داریم.

۲) عالم مثال که از نظر مرتبه وجود، فوق عالم طبیعی است و موجودات آن صورت‏های بی‏ماده‏اند و نسبت‏به موجودات مادی جنبه علیت دارند.

۳) عالم عقل که فوق عالم مثال است و در آن حقایق موجودات بدون ماده وصورت موجودند و نسبت‏به موجودات عالم مثال جنبه علیت دارند.

نفس انسان به واسطه تجردش با عوامل فوق طبیعت‏سنخیت دارد و هنگام خواب که به ادراکات حسی اشتغال ندارد، طبعا به عالم هم سنخ خود برمی‏گردد و طبق استعدادهایش حقایقی از آن عالم را مشاهده می‏کند. نفس کامل که قدرت درک مجردات را با همان تجرد عقلی‏شان دارد، علل و اسباب را به نحو کلیت درک می‏کند; ولی نفسی که به آن پایه از کمال نرسیده; حقایق کلی را با صورت‏های جزئی حکایت می‏کند; چنان که ما معنای سرعت کلی را با تصور یک جسم سریع الحرکهٔ و معنای عظمت را با تصور کوه حکایت می‏کنیم. نفسی که هنوز به مرحله تجرد عقلی نرسیده، در عالم مثال متوقف می‏شود و گاه علل و اسباب اشیاء را در عالم مثال به همان صورت واقعی می‏بیند و در آن‏ها دخل و تصرف نمی‏کند و این همان خواب‏های صریحی است که غالبا اهل صدق و صفا می‏بینند; و گاه موجودات مثالی را به صورت‏هایی که با آن‏ها مانوس است، درک می‏کند; چنان که علم را به صورت نور و جهل را به صورت ظلمت می‏بیند و حتی ممکن است ذهن از یک معنا به معنای ضد آن منتقل شود.

از این گونه خواب‏ها همان خواب مشهوری است که نقل می‏کند: مردی نزد ابن سیرین، معبر معروف، آمد و گفت: خواب دیدم مهری به دست دارم و دهان و عورت مردم را با آن مهر می‏کنم. ابن سیرین گفت: تو مؤذن می‏شوی; مردم با اذان تو روزه می‏گیرند و از خوردن و آمیزش جنسی خودداری می‏کنند.

خواب دو قسم است; خواب صریح که نفس خواب بیننده در مشاهدات خود تصرفی نمی‏کند و به تعبیر احتیاج ندارد; و خواب غیر صریح که نفس در آنچه دیده تصرفاتی کرده.

رؤیا چند قسم است؟

از آنچه گفته شد، به دست آمد که خواب دو قسم است; خواب صریح که نفس خواب بیننده در مشاهدات خود تصرفی نمی‏کند و به تعبیر احتیاج ندارد; و خواب غیر صریح که نفس در آنچه دیده تصرفاتی کرده; از این جهت‏به تعبیر و بازگرداندن صورت ذهنی او به صورت حقیقی و اولی نیاز دارد; مانند تعبیر نور به علم و ظلمت‏به جهل و حیرت.

خواب‏های غیر صریح نیز دو دسته‏اند: یکی خواب‏هایی که انتقال و حکایت در آن‏ها روشن است و به آسانی می‏توان آن‏ها را به اصل برگرداند; مانند مثال‏های گذشته; و دیگر خواب‏هایی که تصرفات نفس در آن‏ها پیچیده و مبهم است و یافتن مشهودات اصلی برای شخص معبر سخت‏یا غیر ممکن است. این دسته از خواب‏ها همان خواب‏هایی است که آن هارا «اضغاث احلام‏» و پوچ و بی‏تعبیر می‏خوانند.

این خلاصه بحثی است که دانشمندان علم النفس درباره رؤیا کرده‏اند و در قرآن شریف مؤیداتی برای آن می‏توان یافت; مثلا موضوع بازگشت نفس به عالم فوق طبیعت در حال خواب از این دو آیه استفاده می‏شود: «هو الذی یتوفاکم باللیل;۱ الله یتوفی الانفس حین موتها و التی لم تمت فی منامها فیمسک التی قضی علیها الموت و یرسل الاخری.»۲ ظاهر این آیات شریف این است که نفس در حال خواب از بدن گرفته می‏شود وتعلقش به حواس ظاهر قطع می‏گردد و به سوی پروردگار بازگشت می‏کند; بازگشتی که مشابه بازگشت هنگام مرگ است.

همچنین به اقسام سه گانه رؤیا نیز اشاراتی موجود است; مثلا خواب حضرت ابراهیم علیه‌السلام و خواب رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله ا زنوع اول و خواب رفقای زندانی یوسف از نوع دوم است. قرآن کریم به خواب‏های پیچیده و مبهم نیز اشاره دارد و از معبران مصر حکایت می‏کند که خواب ملک را از «اضغاث احلام‏» دانستند.۳