اسلام آیین عدالت

سیاست اسلام برای کاهش فقر و مقابله با ثروت اندوزی

یکی از مشکلات جوامع بشری، فاصله طبقاتی زیاد بین ثروتمندان و طبقه فقیر و محروم جامعه است. این مسئله هم بین کشورهای مختلف جهان و هم در میان طبقات مختلف یک کشور حاکم است. ثروت های یک کشور در دست معدود افرادی از جامعه قرار گرفته و فشارهای اقتصادی و فقر بر روی دوش اکثریت مردم جهان است. سیاست های جهانی و رشد اقتصاد کشورهای صنعتی و توسعه یافته بر این معضل دامن می زند و روز به روز فاصله طبقاتی و قطبی شدن جوامع را افزایش می دهد. دین اسلام به منزله برنامه سعادت بشر، رفع فقر و محرومیت ها و احقاق حقوق مستضعفان را از یک سو و از سوی دیگر نفی هر گونه افزون طلبی و ثروت اندوزی طبقه اشراف را رسالت و وظیفه خود می داند.‏

وضع قوانین برای ریشه کن سازی فقر و مبارزه با زیاده طلبی ها، جامعه را به سوی توازن و توزیع عادلانه منابع و امکانات و بهره مندی تمام اقشار اجتماع از ثروت موجود سوق می دهد. در اسلام قوانین و احکام فراوانی مربوط به نحوه بهره برداری و استفاده از منابع و ثروت های عمومی وجود دارد، در کنار آن اسلام به تلاش فردی و مالکیت شخصی جهت ایجاد انگیزه فعالیت و رشد اجتماع اهمیت داده است.

احکام و قوانینی چون، انفاق، زکات، خمس، صدقه و قرض جزء مسائل اصلی دین هستند که انجام بعضی از آنها برای هر مسلمانی واجب بوده و تعدادی دیگر دارای حسنه و اجر معنوی فراوان هستند. خداوند برای ثروتمندان مقرر نموده است که بخشی از اموال خود را به عنوان زکات برای رفع و تامین نیاز اقشار محروم جامعه در اختیار حکومت اسلامی قرار دهند و مسلمانانی که توانایی مادی مناسبی دارند برای رفع نیاز برادر دینی خود قرض داده و جامعه را از فقر و نداری ها دور نمایند.‏

در قرآن کریم، بیش از ۱۹۰ آیه یعنی حدود سه درصد کل قرآن به این موضوع اختصاص یافته است که این امر حاکی از اهمیت انفاق است. انفاق کاری مقدس است که خداوند آنچه را خود به مومنان ارزانی داشته است به بهای بهشت می خرد. قرآن انفاق را نشانه ایمان راستین، تقوا، هم ردیف نماز، جهاد، استغفار و آزمایش الهی قرار داده است.

انفاق در معنای وسیع، شامل انفاق مالی و غیر مالی می شود و هر یک دارای مصادیق گوناگونی است. چنان که زکات مصادیق انفاق های مالی است. زکات عبارت است از سهمی از مال ثروتمندان که خداوند برای تهیدستان قرار داده است. تناسب مفهومی شرعی زکات با مفهوم لغوی آن از این جهت است که پرداخت زکات از یک سو، برکت مال را به همراه دارد و سبب رشد فضایل در نفس و افزایش ثواب اخروی می شود و از سوی دیگر مال را از آلودگی های معنوی و دل آدمی را از بخل و حرص و مانند آن، پاک می کند.‏

زکات دو نوع است:

۱) زکات فطره

۲) زکات مال.

زکات فطره که هر مکلفی باید از طرف خود و افراد تحت سرپرستی‌اش در پایان ماه مبارک رمضان به مصارف زکات برساند. طبق روایات، آیه ۱۴ از سوره اعلی: "قد افلح من تزکّی" در باره زکات فطره نازل شده است. زکات مال حقی است که اصل وجوب و موارد مصرف آن در قرآن بیان شده است. موارد مصرف زکات مال در نه مورد است.‏

قرآن کریم، موارد مصرف زکات را مشخص می فرماید که هر یک از آنها، هدفی را در زمینه رفع فقر از جامعه و خدمت به مردم تعقیب می کنند و مبالغ حاصل از زکات را باید در این موارد خرج نمود: فقرا؛ در جهت رفع فقر به منظور تعادل اجتماعی و ایجاد جامعه ای متوازن که در آن نیازمندی های فقرا و محرومان را کاهش داد. مساکین؛ برای رفع نیازمندی های ضروری و تامین زندگی ناتوانان تا فقر زدایی به نحو احسن انجام گردد. کارگزاران زکات؛ به منزله اجرت و تشویق خدمتگزاران، هر چند که این کارگزاران با نیت الهی و بدون چشمداشت مادی در راه انجام کار خیر اقدام به خدمت به خلق نموده اند، پرداخت بخشی از زکات آنها را در این راه تشویق می نماید.

ایجاد الفت؛ دلجویی و کمک به صلح جهانی و متمایل نمودن افراد به اسلام و دفاع از آن تا بین مسلمانان رابطه محبت و مهر ایجاد گردد و وحدت آنها در برابر دشمنان تقویت یابد. آزاد کردن برده ها؛ به هدف آزادی انسان ها و اهمیت دادن به اراده و بندگی خدا تا به این ترتیب انسان ها برده داری را کنار گذاشته و حس برادری و برابری را بین خود تقویت نمایند. بدهکاران؛ انواع بیمه بدهکاری و خسارات و حفظ آبروی اشخاص، انسان های شرافتمندی که به دلیل نیاز مبرم مالی به دیگر افراد بدهکارند و با این کار آبروی یک مسلمان واقعی حفظ می گردد. در راه خدا؛ هر گونه مصارف عمومی در زمینه آبادانی و خدمات اجتماعی و هر مشکل و مسئله ای که به معنویات و اعتقادات الهی ربط داشته باشد. در راه ماندگان؛ بیمه سفر یا در راه ماندگی، کسانی که به دلیل اتمام هزینه های سفر، نتوانسته اند به مقصد و وطن خویش برسند و در مسیر مسافرت مانده اند.‏

نکته قابل توجه این است که زکات در تشریع اسلامی، مالیاتی هدفمند و هدف آن ایجاد عدالت اجتماعی، توازن اقتصادی، بهبود رفاه عمومی و کم کردن فاصله طبقاتی است. برخورداری تهیدستان جامعه از زندگی متوسط و جلوگیری از تکاثر و ثروت اندوزی عده ای محدود مهمترین هدف مورد نظر در تعالیم اقتصادی اسلام است. عدالت اجتماعی که مورد نظر اسلام و انبیا بوده است زمانی محقق می شود که اصل توازن اقتصادی و اجتماعی در بین افراد رعایت شود و هر کس به سهم و حقوق مالی و مادی خود نایل گردد و این

زمینه ای برای احقاق معنویات و الهیات باشد. بنابراین، مقدار زکاتی که به محرومان داده می شود باید به اندازه ای باشد که هدف یاد شده را تامین کند. این مهم، با تامل در روایات مربوط به زکات آشکار می شود. امام صادق (ع) می فرمایند: "همانا خداوند اموال توانگران و نیازمندان را در نظر دارد و در اموال توانگران حقوقی برای نیازمندان مقرر داشته است تا برای رفع نیاز آنان کافی باشد و اگر این مقدار کفایت نکند از میان اموال توانگران بر آن می افزاید. به اندازه ای به فقیر داده شود که بخورد، بیاشامد، بپوشد، ازدواج کند، صدقه دهد و حج گزارد."‏

بدیهی است فقیر در صورتی می تواند صدقه دهد و حج گزارد که از حد فقر خارج شود و به توانگری برسد. چنین فردی حقوق خود از جامعه را به دست آورده و جزء طبقه متوسط جامعه محسوب می شود که می تواند نیاز های اساسی و احتیاجات دینی و روانی خود را تامین نماید. یعنی اجتماعی متشکل از طبقات متوسط جامعه که در آن تمامی افراد هم از لحاظ مادی و اجتماعی و دینی با یکدیگر برابر و برادرند. علاوه بر این موارد دیگری چون صدقه نیز برای کاهش فقر وجود دارد.

صدقه مالی است که آدمی با نیت تقرب به خداوند، به نیازمند می دهد و از آنجا که نشان نیت صادقانه شخص در عملش است، صدقه نامیده می شود. در قرآن، صدقه شامل انفاق های واجب و مستحب است. در روایات صدقه در مفهومی گسترده که هر گونه کار نیکی را شامل می شود به کار رفته است. رسول خدا (ص) می فرماید: "برداشتن مانع از سر راه، نهی از منکر و پاسخ سلام، صدقه است." و نیز فرمود: "هر کار نیکی صدقه است" چرا که نشان صداقت آدمی در عقیده و عملش است. فردی که عمل صالح و کار خیری را در راه خداوند بدون

چشمداشت مادی انجام دهد در واقع خلوص نیت و صداقت خود را نشان می دهد. به هر حال کمک مالی به نیازمندان از مهمترین مصداق های صدقه محسوب می شود.‏

خمس نیز از دیگر منابع مالی دولت اسلامی برای رفع و کاهش فقر در جامعه است. خمس به غنیمت های جنگی، معدن، گنج ها، جواهرهای دریا، اضافه مخارج سالانه، زمینی که کافر ذمی از مسلمان می خرد و پول آمیخته به حرام تعلق می گیرد. مصرف خمس با توجه به آیات قرآن و روایات مربوط به آن، به دو بخش تقسیم می شود: نیمی از آن سهم امام (ع) است که در زمان غیبت باید به مجتهد جامعه الشرایط داده شود تا به مصرفی رسانده شود که او اجازه می دهد؛ نیم دیگر آن با اجازه مجتهد جامع الشرایط به سادات نیازمند، یتیم و در راه مانده اختصاص دارد؛ از این رو آنان نمی توانند از زکات استفاده کنند.

باید در نظر داشته باشیم که زکات و انفاق فقط به اموال و دارایی های مادی اختصاص ندارد بلکه باید در تمامی امورات و مسائل دینی، الهی، علمی و فلسفی انفاق کرد و در راه گسترش علم و معنویات در جامعه تلاش نمود.زندگی اجتماعی، انسان ها را ملتزم به رعایت قوانین و مقررات اجتماعی می نماید چرا که در یک جامعه حق و حقوق و زندگی تمامی انسان ها به یکدیگر مرتبط است، اگر در گوشه ای از جامعه فقر، بزهکاری و فساد گسترش یابد کل اجتماع را تحت الشعاع قرار می دهد و تمامی افراد از آن زیان و ضرر می بینند، چنان که آتش تر و خشک را با هم می سوزاند. پس بایدانسان ها برای رفع و کاهش محرومیت ها و فقر در جامعه تلاش نمایند تا جامعه از لحاظ اقتصادی به رشد نهایی و متعالی خود برسد و از سوی دیگر احکام و قوانین دینی و الهی را در راه گسترش معنویات در جامعه رعایت کنند تا جامعه ای ایده آل وآرمانی اسلامی ایجاد گردد.

یعقوب نعمتی وروجنی