جای خالی درختان گردو در طبیعت ایران

حفظ محیط زیست اینک بزرگترین دغدغه کشورهای توسعه یافته است, با این همه هنوز این مقوله در کشور ما و بسیاری از کشورهای در حال توسعه جایی ندارد

حفظ محیط زیست اینک بزرگترین دغدغه کشورهای توسعه یافته است، با این همه هنوز این مقوله در کشور ما و بسیاری از کشورهای در حال توسعه جایی ندارد.

آنچه در پی می‌آید یکی از راهکارهایی است که به کمک آن می‌توان از یک سو محیط زیست را حفظ کرد و از سوی دیگر را به ویژه در مناطقی که قابلیت کاشت گردو را دارند، ایجاد اشتغال کرد. درخت گردو، از آن دست درختانی است که هم از نظر اقتصادی ارزش قابل توجه و شناخته شده‌ای دارد و هم از نظر زیست‌محیطی می‌تواند به خوبی ارزش‌های خود را در زیستگاهش نشان دهد. در حقیقت، باتوجه به سرسبزی، شادابی، زیبایی و سایه‌اندازی وسیعی که اینگونه ارزشمند دارد و نیز نقش مهمی که در لطافت و پاکیزگی هوا ایفا می‌کند، می‌تواند به سادگی انگیزه لازم را در جلب مشارکت محلی مردم بهره‌بردار در طرح‌های منابع طبیعی ایجاد سازد.

گردو با توجه به سیستم گسترده و عمیق ریشه‌ای (که قادر است تا اعماق بیش از دو متری نفوذ کند)، باعث تثبیت و حفاظت خاک شده و از فرسایش آن جلوگیری می‌کند. افزون بر آن، از درخت گردو، علاوه بر اهداف جنگلداری و باغبانی، به‌عنوان یک گیاه زینتی در پارکسازی و ایجاد فضای سبز شهری و نیز کمربند سبز حاشیه شهرهای مناطق معتدله که از نظر شرایط اکولوژیکی مستعد هستند، استفاده می‌شود.

بنابراین با ترویج چنین طرح‌ها و برنامه‌هایی، علاوه بر استفاده از میوه و تولید یک منبع غنی چوب مرغوب، از فرسایش خاک جلوگیری شده و زیبایی و پاکیزگی هوای شهرها نیز فراهم می‌شود. شایان توجه آنکه شرایط کشت و پرورش گردو در اغلب شهرهای کشور و حواشی آنها وجود دارد. به‌طور مثال جاده‌های کوهپایه‌ای اراضی اطراف سد لتیان با گردو حاشیه کاری شده است. حاشیه کاری با گردو در بعضی از شهرهای مناطق مستعد از جمله تویسرکان متداول است. سازمان جنگلها و مراتع کشورطرحهای وسیع گردو کاری با مشارکت مردمی در بسیاری از مناطق مستعد کشور به ویژه مناطق جنگلی شمال و غرب را به اجرا در آورده است (تنها در ناحیه زاگرس شمالی ۱۴ هزار هکتار). در شهر خوانسار طرحی به اجرا در آمده که براساس آن در حاشیه شهر ناحیه‌ای به طول ۶ کیلومتر و عرض ۵۰۰ متر با کاشت گردو، کمربند سبز ایجاد شود.

برای پی بردن به اهمیت اقتصادی چنین طرح‌هایی کافی است بدانیم که با انجام چنین طرح نه چندان وسیعی، با توجه به شیب منطقه اگر فاصله کاشت را ۶ متر در نظر بگیریم، پس از گذشت مدتی حدود ۱۵ سال که بار دهی اقتصادی گیاهان آغاز می‌شود، چنانچه تولید سالانه هر درخت را به‌طور متوسط ۲۰ کیلوگرم یا حدود ۲ هزار عدد بذر در نظر بگیریم(درحالی که تولید اقتصادی بسیاری از پایه‌های گردوی ایرانی بیش از ۷ هزار عدد گزارش شده است)، با توجه به حداقل قیمت فعلی بازار (هر عدد۴۰۰ ریال) سالانه مبلغی بالغ بر ۶۶۶ میلیارد و ۴۰۰ میلیون ریال حاصل می‌شود.

چنین مبلغ قابل توجهی، علاوه بر تامین هزینه‌های کاشت، داشت و برداشت می‌تواند در شکوفایی اقتصادی مملکت بسیار مؤثر باشد و توجه به آن در سطح کشور می‌تواند ما را بیش از بیش از تکیه بر اقتصاد تک محصولی نجات دهد. قابل ذکر است که مبلغ مذکور با افزایش سن درختان و تولید محصول بیشتر به شدت قابل افزایش است زیرا اوج باردهی بسیاری از ارقام گردوی ایرانی در سن۶۰-۵۰ سالگی است. از طرفی با انتخاب پایه‌های مرغوب و برگزیده به ویژه ارقامی که دارای باردهی جانبی هستند و نیز توسعه روش‌های تکثیر غیرجنسی به یقین مبالغ حاصل بسیار چشمگیر‌تر خواهد بود. گردو دارای دوره جوانی طولانی (۱۵-۱۰ سال) است و به‌دلیل وجود مواد بازدارنده رشد موجود در اندامهای هوایی، از جوانه زنی بذر سایر گونه‌های گیاهی و رشد نهال آنها در سایه انداز جلوگیری می‌کند. علاوه بر اینها مشکل برداشت محصول به سبب ارتفاع و قطر زیاد اکثر درختان گردو، اشغال فضای وسیع در نتیجه گستردگی زیاد تاج و نیز مشکل تکثیر رویشی به‌منظور ازدیاد ارقام برگزیده، از علل اصلی عدم‌توجه کافی به کاشت اینگونه گیاهی است.

زیرا بسیاری از باغداران به سبب عدم‌پشتوانه قوی مالی، امکان انتظار چندین ساله برای تولید اقتصاد گردو را ندارند و بیشترتمایل به کاشت گیاهان زود بازده و کشت توأم گیاهان را دارند.شایان توجه آنکه گردوی ایرانی گیاه چند منظوره و کم نظیری است که قسمتهای مختلف آن مصارف متعددی دارد. چوب گردو به سبب انتشار نامساوی مواد رنگی در بافت چوب، دوایر سالانه و تغییر جهت الیاف دارای رگه‌ها و نقش و نگار بسیار زیبا و دل انگیز بوده و نیز از استحکام، ضربه پذیری، قابلیت تورق فوق العاده و سایر ویژگی‌های مطلوب چوبشناسی برخوردار است و به همین دلیل در زمره بهترین چوبهای جهان قرار دارد. چوب اینگونه به سبب وجود مواد بازدارنده پلی فنلی کمتر مورد هجوم آفات و بیماریها قرار می‌گیرد و علاوه بر مصارف متعدد درودگری و تهیه لوازم منزل، در صنایع مختلف به ویژه هواپیما‌سازی‌، کشتی‌سازی‌، منبت کاری و اسلحه‌سازی‌ به کار گرفته می‌شود.

به همین علت حدود ۵۰ سال قبل کارشناسان فن کشورهای اروپایی به ویژه فرانسویان اقدام به غارت چوب گردو از کشور ما نموده به‌طوری که در سال ۱۳۳۶ بیشترین میزان صادرات چوب (۸۷درصد کل صادرات چوب)مربوط به چوب گردو بوده است. با این اقدام نسنجیده بسیاری از پایه‌های مطلوب گردو و به عبارتی بخشی از ذخایر توارثی اینگونه ایرانی، برای همیشه حذف شدند.

با توجه به مزایای متعدد و غیرقابل انکار گردو و استعداد اکثر نقاط کشور برای پرورش آن، لازم است کاشت گردو در مقیاس وسیع مورد توجه قرار گیرد و سازمانها و ارگانهای دولتی با اعطای وام های طویل المدت علاقه‌مندان به امر گردوکاری را مورد تشویق قرار دهند.

بنابر اظهار نظر بسیاری از محققان جهان، منشأ گردو آسیا است و ایران به یقین یکی از زیستگاه‌های طبیعی گردو است و به همین سبب نیز با نام گردوی ایرانی‌(Persian walnut) شناخته می‌شود. با این حال تولید سالانه گردو در ایران (حدود ۵۰ هزارتن) نسبت به تولید جهانی آن(حدودیک میلیون تن) چشمگیر نیست و تولید‌کنندگان عمده این محصول در جهان به‌ترتیب کشورهای آمریکا، فرانسه، اِیتالیا، هند وترکیه هستند گزارشهای متعدد نشان می‌دهند که اینگونه گیاهی از ایران به یونان، ایتالیا (۲هزار سال قبل) و جزایر بریتانیا(بیش از ۵۰۰ سال قبل) انتقال یافته و در آن نواحی تحت نامهای پریکون، گردوی بریتانیایی، گردوی اروپایی و گردوی انگلیسی شناخته شده است و هم اکنون به‌طور وسیعی در شمال غرب اروپا پراکنده است.

جالب توجه است که حتی بعضی از منابع غربی نیز تاکید دارند که نام اینگونه، گردوی ایرانی است و سایر نامها از جمله گردوی انگلیسی را که بیشتر بکار برده می‌شود خطا می‌دانند. کاربرد نام گردوی اسرائیلی برای واریته های گردوی زود بازده که میوه جانبی تولید می کنند و منشأ آنها ایران(عمدتاً دره کرج- چالوس) می باشد و اصطلاحاً به گردوی خوشه‌ای معروفند یک غلط رایج می باشد. کولتیواری از این نوع گردو که دیز یا نیشابور نامگذاری شده است، خوشه‌هایی با ۲۷ عدد گردو تولید می کند. در حال حاضر جنگل های حاشیه شمالی کشور از آستارا تا گلیداغی و همچنین اطراف تهران (مسیر امامزاده داوود) و دره کرج-چالوس به‌طور طبیعی انبوهی از درختان گردو را در خود جای داده‌اند و از طرفی بسیاری از نواحی کشور به‌ویژه دامنه‌های البرز و زاگرس از غرب تا جنوب غربی و شرقی و حتی بعضی مناطق مرکزی کشور برای گردوکاری بسیار مستعدند.

امید که با ترویج کاشت این درخت بتوانیم هم به درآمد سرانه بوم‌نشینان روستایی کشور کمک کنیم و هم از نرخ فرسایش خاک در دامنه‌های پرشیب کاسته و به ارتقای شاخص‌های زیست‌محیطی ایران کمک شود.

محسن نصیری