فرم, محتوا و موضوع

دستور زبان فارسی برای فارسی زبانان محدودیت هایی می آفریند که هر زبان دیگر چنین است این محدودیت قالب زبان ادبی و علمی ما را فراهم می آورد چارچوب دستور زبان به علاوه ی ذهن کنجکاو انسانی منجر به شکل هایی از هنر و علم یا منطق می شود پس گریز از فرم امکان ناپذیر است گرچه این هنرمند است که با آن چه گونه کنار می آید

یدالله رویایی: «تا وقتی کلمه‌ی "مثل" دم دست ماست، شباهت اشیا، اشیا را از رمق می‌اندازد.»

یک دانشمند خواننده‌ی متن است، متن طبیعت یا هستی. او رابطه‌ها را تحت عنوان علت و معلول یا لوازمات منطقی نشان می‌دهد. منظورم از «خواننده‎ی متن» اشاره به عنصر انسانی‎ست که از طبیعت یا هستی کنار گذاشته می‎شود. در این جا، خود انسان هم چون چیزی فیزیکی بررسی می‎شود. از این رو، دانشمند خود را درون رابطه‎ها نمی‎بیند، چنان که نیوتن معتقد بود من نظریه‎ها را نمی‎سازم، یعنی که قوانین از پیش وجود داشته‎اند و دانشمند آن‎ها را کشف می‎کند؛ درست مثل کریستف کلمب که آمریکا را کشف کرد.

شاید نخستین کشفی که در آن به روایت نگاه خیانت شد، همان کشف و توضیح حرکت زمین به دور خورشید بود. نگاهِ غالب حرکت خورشید را در آسمان روایت می‌کند ولی یک انتزاع عالی نشان داد که این روایت «درست نیست». این اختراع است، اختراع رابطه‌ها که از انتزاع به دست آمده است. دو واژه‌ی غروب و طلوع ناظر به این است که خورشید حرکت می‌کند نه زمین.

روند زبانی ما جالب است. از زمان‎های قدیم برای حرکت اشیا توضیحاتی داده‎اند که روند آن چنین است:

- برخی چیزها از آنِ آسمان و برخی چیزها از آنِ زمین‎اند.

- چیزهای سنگین به زمین تعلق دارند و چیزهای سبک به آسمان، مثل سنگ و دود.

- سنگ به سبب وزن‎اش با سرعتی فلان به مرکز زمین شتاب می‎گیرد و دود به سبب سبکی‎اش با یک حرکت تصادفی به بالا می‎رود.

- سنگ به سبب انحنای فضا به مرکز جرم نزدیک می‎شود و...

در این توضیحات، شکل هندسی فرم ویژه‎ی خود را برای بیان علمی چیره کرده است. امروزه بدون این اشکال هندسی و روابط ریاضی نمی‎توان از هستی سخن گفت. همه چیز هستی قابل مشاهده است مگر چیزهایی که پشت پرده عامل اساسی گردش آن محسوب می‎شوند. قانون‎ها و نظریه‎ها چیزی قابل دیدن نیست‎اند ولی با این حال، وجود دارند. چرا چیزی را که می‎بینیم نباید اعتماد کرد؟ همیشه چیزی افزوده بر دیدن در بیان‎های ما حاضر شده‎اند. به اندازه‎ای که اعتماد به حس از میان برخاسته است، گزاره‎های ما (در منطق یا اشعار انتزاعی) زنجیروار به هم وصل شده و همه چیز را ترسیم می‎کنند.

خارج شدن یک گلوله از دهانه‌ی تفنگ را چند گونه می‌توان بیان کرد:

- یک گلوله از دهانه‌ی تفنگ خارج شد.

- دیدم که یک گلوله از دهانه‌ی تفنگ خارج شد.

- پیش چشم‎ام یک گلوله از دهانه‌ی تفنگ خارج شد.

فرق هر گزاره را می‌توان با کمی دقت و تأمل دریافت: از سبک منطق علمی به سمت بیان ادبی. هم چنین گزاره‌هایی که عامل مذهبی یا ایدئولوژیکی از آن‎ها کاسته می‌شود:

- خداوند کسانی را که کار خوب می‌کنند، پاداش می‌دهد.

- کسانی که کار خوب می‌کنند، پاداش می‌بینند.

- نتیجه‌ی کار خوب، پاداش است.

در این جمله‌ها دیده می‌شود که فرآیند یک نکته‌ی اخلاقی چه گونه در طول تاریخ عوض می‌شود. اخلاق خود از عامل مذهبی کاسته و به دانش محض بدل می‎شود، هم چون گزاره‎هایی که در روان شناسی یا جامعه شناسی بحث می‎شود. به طور خلاصه می‌شود گفت: - خداوند به کار خوب پاداش می‌دهد؛ - به کار خوب خود به خود پاداش داده می‌شود؛ - کار خوب همان پاداش است؛ و در جوامع مدرن کار خوب و بد یک جا تعریف می‎شوند بدون هیچ ارزش‎گذاری. در این جا، از قوانین اخلاقی تنها قوانین باقی مانده‎اند.

- خداوند قانون‌هایی را در طبیعت برقرار کرده است. (دکارت)

- قانون‌هایی در طبیعت وجود دارد.

- قانون‌ها را در طبیعت می‌توان اختراع کرد.

نتیجه‌ی این هر سه جمله یکی نیست. خواننده اگرچه به طور گذرا این جمله‌ها را می‌خواند و رد می‌شود، آن چه در ادراک‎اش ذخیره می‌شود ترکیب پنهان شده است. خداوند در اولی به اختراع در سومی بدل شده است؛ همان جا که توین بی می‎گوید، این انسان است که خدا را آفریده است.

نیست مثل آن، مثال است این سخن/ قاصر از معنی نو حرف کهن (مولوی)

شعر نو غالبا با زبان تازه همراه شده است. شاید نیاز به همین زبان تازه دلیل شعر نوست. روایت یک موضوع با دستور زبان محدود می‌شود و این محدودیت با موارد افزوده شده بر روایت برطرف می‎شود. مولوی می‌گوید: «باده از ما مست شد نی ما از او». این شعر پندارگرایانه به نظر می‌رسد، ولی زبانی‎ست که کنش انسان و هستی را به گونه‌ای روشن می‎کند: همه چیز در تأثیر و تأثراند. مقایسه کنیم با شعری از رویایی که: «من به دریا نیندیشیده‌ام/ فکرهای مرا دریا اندیشیده است». این شعر با آن چه که از مولوی آوردم، کمی تفاوت دارد. شعرهای دریایی او بی‎نیاز از آن شور مستانه و ریتم حماسی، چیزی افزوده بر واحدهای دیداری دارند. در شعر وی، تصویر به روایت دیداری مؤمن‎تر است. او خود معتقد است که از برخورد دو چیز، پدیده‎ای دیگر متولد می‎شود که همه تنفس‎اش می‎کنند ولی شاعر آن را باز پس می‎دهد. اشیا بی‎رمق‎اند، پوشالی‎اند. آن بعد سوم که از برخورد اشیا و انسان برمی‎خیزد برای شاعر مهم است.

«اگر یک ذره را برگیری از جای/ همه عالم فرو ریزد سرا پای» (شیخ محمود شبستری- شاعر) و «هر تحریک محلی کل عالم را می‌لرزاند» (وایتهد- ریاضی‎دان)، موضوعی که هر دو به یک سان ذهن و عین را با هم ترکیب می‌کنند (ذره‌گرایی)، که یکی به زبان شعر و دیگری به زبان فلسفی‎ست. در شعر شبستری نخ لرزان هستی به آفریننده‎ی دو عالم می‎رسد که در آن انسان تماشاگر محض است. وایتهد این نخ را به ساختار ریاضی از هستی می‎چسباند و در این هر دو انسان کاره‎ای نیست. یکی از دیدگاه سنت دینی و دیگری از منظر ریاضی انسان را کنار گذاشته‎اند.

داریوش آشوری در کتاب خود «شعر و اندیشه» می‌نویسد: «این که زبان بشری چه گونه به این ساحت موسیقی (در شعر) دست یافته خود حکایتی‌ست که چه بسا هیچ گاه نتوان بدان پی برد.»

این پرسش همانند این است که بپرسیم، بشر چه گونه به بازی مهره‌های شطرنج پی برده است. قواعد بازی شطرنج به سبب بسته بودن‎اش محدود مانده است ولی قواعد زبان انسان به تدریج رشد می‎یابد. کسی که اثری می‌دهد، هم او با گوش شنوایی در همان حد معرفتی حضور دارد. شنونده‌ها اگر حذف می‌شدند، هرگز شعر رشد نمی‌کرد. بنابر این، فرآیند پیچیده‌ای برای دست یابی به موسیقی یا آهنگ شعر وجود ندارد. ولی، در این حد که بشر چه گونه به فهم ریاضی دست یافت، انسان چه گونه تصور خود را از ستارگان دور دست کامل می‌کند و چه گونه به دنیای اسطوره‌ها دست یافته است، تأمل برانگیز است. در همه‌ی این نمونه‌ها، فهم انسان از طبیعت انتزاع می‌شود و شاخه‌ای از این انتزاع هم به فهم هنر می‌انجامد. موسیقی و شعر چیزی فراتر از آن چه هستِ انسان است. با چیره شدن بر زبان‎های انسانی و رشد ادبیات توصیفات ما از پدیده‎ها و اشیا تغییر می‎یابد. فیزیک نیز با تسلط بر ریاضی و هندسه توصیفات خود را از هستی مدام حک و اصلاح می‎کند.

آشوری در همان کتاب می‌نویسد: «تنها در شعرها نیست که شعر را می‌توان یافت، بل که در بسیاری جاها، چنان که در نقاشی، در یک موسیقی، در لبخند یک کودک، در زیبایی یک زن یا مرد، در پرتو شامگاهی یا پگاهی خورشید در کنار دریا یا بر کوه.» آشوری بهتر از من می‎داند که شعر پس از آمیخته شدن‎اش به دستور زبان پدید می‎آید و هر آن چه در پیرامون ما رخ می‎دهد هنوز قالب‎های ذهنی شاعری را نلرزانده است. لبخند کودک و پگاه خورشید خیلی متفاوت‎تر از موسیقی و شعر است. هر موضوع می‌تواند به اثر هنری تبدیل شود و به اصطلاح به یک اثر زیبا بدل شود، ولی موضوعی که به اثر هنری بدل نمی‌شود، تکلیف‎اش چی‎ست؟ مثلا زن و مرد زشت، گریه‌ی یک کودک و شب. وقتی موضوع به یک اثر (هنری یا غیرهنری) تبدیل می‌شود، از چارچوب صاحب اثر گذشته و بخشی جدا از اصل موضوع می‌شود. این چارچوب در اصل مفهوم فرم است که موضوع را در قالب، شکل یا صورت به ثبت می‌رساند. زیبایی پس از اثر (آفرینش) مفهوم می‌یابد. پیش از اثر تکلیف‎اش روشن نیست. منتظر چشمان تیزبین و ذهنِ بازِ کسانی‎ست که آن‌ را دریابد. این کلی‎گویی چیزی از ذهن و زبان شاعر روشن نمی‎کند.

اثر یا گفتاری که از انسان می‎تراود، خواه ناخواه دارای چارچوبی‎ست که همه چیز در آن قابل بحث است، از جمله بحث زیبایی و فرم. این پرسش که آیا هستی «درست است» یا «درست نیست»، باید گفت درستی و نادرستی در مورد هستی مربوط به گزارش ماست. بسته به چارچوبی که در متن گزارش وجود دارد قابل پی گیری‎ست و گرنه نمی‌توان در یک پاسخ کلی و فراگیر به توافق رسید.

بدین مفهوم، زیبایی را در اثر می‌بینیم نه در موضوع. اثری که از موضوعی برگرفته شده است، خوشایندی‎اش بسا بیش‌تر از رفتن به ساحل دریاست. موج‌های دریا در شعر روشنایی دیگری دارد. همیشه تصویر فریباتر از خود موضوع بوده‌ است:

- «ساحل، حضور ما را می‌خواند/ دریا، سرود شاد علف‌ها را./ در جشن شادمانه‌ی دریا،/ ای کاش آب بودم.» (رویایی)

- «باد و خیزاب/ بال و پرواز/ در کلاف صداهای در هم،/ مرد دریا، گرفته است بالین/ برده با روی گرداب، بالا/ ریخته برج خیزاب، پایین/ پنجه در پنجه با گیسوی موج/ برسر آورده احشای سنگین.» (رویایی)

«تجربه‌ی شاعرانه و بینش شاعرانه تنها در شعر نیست که خود را پدیدار می‌کند، آن را در جاهای دیگر نیز می‌توان یافت. از جمله در یک قطعه‌ی موسیقی یا در رفتار یک انسان نسبت به انسان دیگر، در حس و حالی که هر کسی در برابر یک منظره‌ی زیبای طبیعت دارد یا آن بازتابی که یک رویداد خاص در درون یک شخص دارد» (آشوری). «شاعرانه دیدن» در این جا به نگاه‎های شاعرانه فروکاسته شده است. مثلا این که «من همه چیز را شاعرانه می‎بینم» غالبا ورد زبان کسانی‎ست که حتا شعر درست و حسابی هم نخوانده‎اند.

جمله‌ی اخیر از آشوری را گام به گام می‎چینم: قطعه‌ی موسیقی یک اثر است، تابلوی نقاشی یک اثر است، تندیس هم یک اثر است و رفتار یک انسان هم در حد یک بیان می‌تواند اثر باشد ولی، «بازتابی که یک رویداد خاص در درون یک شخص دارد» چه گونه قابل کشف و بیان است؟ این جمله‌ای نامفهوم است. بازتاب یک رویداد، همان اثر است و گرنه چه چیز باز می‎تابد؟ من اگر بخواهم آن را شاعرانه طرح کنم (که آشوری می‌خواسته) چنین جمله بندی می‌کنم: زیبایی شاعرانه حاصل بازتاب روح بر اثر است. یا به طور دقیق‌تر، اثر زیبا حاصل بازتاب روح شاعرانه است. شاعر قصد ندارد زیبایی را توصیف کند بل که شعر تصویری زیبا در خود دارد. «غروب» و «ساحل» و «لبخند کودک» برای ارایه‌ی زبیایی آن‌ها واژه‌های بی‌رمق و لوس‎اند. همان که از رویایی در اول این نوشته آمده، واژه‎ی مثل همه چیز را بی‎رمق رها می‎کند.

خلیل غلامی