روش های انتقال تکنولوژی

هیچ عقل سلیمی نمی­تواند ضرورت انتقال تکنولوژی به کشورهای در حال توسعه را نفی کند

هیچ عقل سلیمی نمی­تواند ضرورت انتقال تکنولوژی به کشورهای در حال توسعه را نفی کند. حتی کشورهای پیشرفته صنعتی نیز ترجیح می­دهند و ناگزیرند که بخشی از تکنولوژی­های مورد نیاز خود را وارد کنند. براساس برخی آمارها، روزانه ۲ هزار قرارداد انتقال تکنولوژی در جهان منعقد می­شود. اما آیا ورود تکنولوژی خارجی نباید تحت شرایط خاصی انجام گیرد؟ ورود بی­رویه تکنولوژی خارجی بویژه هنگامی که زیرساخت­های تکنولوژی کشور واردکننده استوارنباشد، هیچ پیامدی جز انتخاب ضعیف تکنولوژی و تداوم وابستگی نخواهد داشت و هیچ­گاه منجر به توسعه درون­زای تکنولوژی و مشارکت کشور در تولید جهانی تکنولوژی نخواهد شد.

● تعاریف انتقال تکنولوژی

انتقال تکنولوژی، معادل انتقال دانش و توانایی استفاده از اطلاعات خواهد بود و وقتی محقق شده است که گیرنده آن بتواند از تکنولوژی انتقالی در راستای نیازهای خود استفاده کند.

اجازه بدهید تعاریف دیگری از انتقال تکنولوژی را مرور کنیم:

- انتقال تکنولوژی یعنی انتقال دانش فنی به فراخور شرایط بومی، همراه با جذب و اشاعه اثربخش آن درون یک کشور و یا از کشوری به کشور دیگر.

- انتقال تکنولوژی یعنی صدور عوامل تکنولوژیک مشخص از کشورهای توسعه یافته به کشورهای در حال توسعه، به گونه‌ای که کشورهای در حال توسعه بتوانند تسهیلات تولیدی جدیدی را ایجاد کرده و به کار اندازند.

- انتقال تکنولوژی یعنی استفاده از تکنولوژی موجود در جایی که قبلاً از آن استفاده نشده است.

- انتقال تکنولوژی به طور کلی شامل انتقال توانایی کاربرد و همچنین تطبیق و تغییر و در بسیاری از موارد ایجاد نوآوری در محصول، فرایند و یا تجهیزات است.

- انتقال تکنولوژی فرایندی است که طی آن، اطلاعات و پیشرفت‌های یک سازمان به صورتی درمی‌آید که قابل استفاده برای سازمان دیگری باشد. این امر به معنای سازگار کردن یک تکنولوژی جدید با محیطی دیگر از طریق تغییر و به کارگیری خلاقانه آن است.

- انتقال تکنولوژی یعنی مبادله شایستگی و تفکری که در ورای آن قرار دارد، چه به منظور اعتلای شایستگی‌های موجود و چه به منظور پشتیبانی از صنایع کشورهای روبه توسعه در امور طراحی و توسعه محصولات و فرایندها.

● روش‌های انتقال تکنولوژی

تجربه کشورهای تازه صنعتی شده نشان می‌دهد که انواع مختلفی از روش‌های انتقال مورد استفاده قرار گرفته است. در برخی از کشورها مانند کره جنوبی، تایوان و هنگ‌کنگ از «واردات کالاهای سرمایه‌ای و ماشین‌آلات صنعتی» به عنوان مهم‌ترین روش انتقال تکنولوژی در دهه ۱۹۸۰ یاد می‌شود. درحالی که در بسیاری از کشورهای جنوب شرقی نظیر چین، مالزی، سنگاپور و تایلند، «سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی»، عمده‌ترین روش انتقال تکنولوژی و مهارت‌های فنی و مدیریت به این کشورها بوده است.

برخی از مهم‌ترین روش‌های اکتساب و انتقال تکنولوژی عبارتند از:

۱) انتقال تکنولوژی از طریق سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی

انتقال تکنولوژی و دانش فنی از طریق روش کلید در دست، به قراردادهایی اطلاق می‌شود که عرضه‌کننده تکنولوژی تعهد می‌کند. تمامی عملیات مدیریتی فنی و خدمات مهندسی مورد نیاز برای برنامه‌ریزی، ساخت و نصب پروژه‌های تکنیکی را در برابر دریافت مبلغی مشخص انجام دهد. به بیانی دیگر، در قرارداد کلید در دست، عرضه‌کننده تکنولوژی مجموعه‌ای کامل از تجهیزات فیزیکی و ابزار‌آلات به همراه نصب و راه‌اندازی آنان را برعهده می‌گیرد.

کشورهای در حال توسعه، معمولاً از این روش در مراحل اولیه توسعه صنعتی خود استفاده می‌کنند.

۲) انتقال تکنولوژی از طریق سرمایه‌گذاری مشترک

یکی از دیگر روش‌های متداول انتقال تکنولوژی، سرمایه‌گذاری مشترک است که به صورت همکاری و قرارداد مشترک بین شرکت محلی در کشور میزبان و طرف خارجی آن منعقد می‌شود. تفاوت اصلی میان قراردادهای سرمایه‌گذاری مشترک و سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI) در این است که در اولی، هر دو طرف قرارداد در تصمیم‌گیری، کنترل و فوائد معامله سهیم هستند و در دومی، معمولاً سرمایه‌گذار، کنترل اصلی را در جریان انتقال برعهده دارد.

در این روش، طرف دریافت‌کننده تکنولوژی قادر است از تکنولوژی‌هایی بهره‌برداری کند که به تنهایی توان استفاده و بهره‌برداری از آن را نداشته است. در نتیجه، هرقدر میزان و درجه همکاری و حضور طرفین قرارداد سرمایه‌گذاری مشترک در همه زمینه‌ها نظیر تحقیق و توسعه، کنترل کیفیت و ترتیبات سازماندهی بیشتر باشد، درجه موفقیت آن نیز افزایش می‌یابد.

با وجود مزایای گوناگون انتقال دانش فنی و مهارت‌های مدیریتی توسط قراردادهای سرمایه‌گذاری مشترک، موقعی که اهداف عرضه‌کننده و دریافت‌کننده تکنولوژی با یکدیگر مغایرت داشته باشد، دستبایب یه توافقی همه جانبه و پایدار، بسیار مشکل است. این روش در ایران جواب نداده و موجب شده است تا بخش‌های کم ارزش قراردادها انجام شود.

۳) انتقا تکنولوژی از طریق قراردادهای لیسانس

قرارداد لیسانس، به قراردادهایی اطلاق می‌شود که توسط عرضه‌کننده لیسانس برای مدتی معین و در برابر مبلغی مشخص (که معمولاً Royality است) به دریافت‌کننده آن فروخته می‌شود. تفاوت اصلی میان قرارداد لیسانس و سرمایه‌گذاری مشترک در این است که در اولی، سهم یکسانی از مشارکت بین طرفین قرارداد وجود ندارد. عرضه‌کننده لیسانس موافقت می‌کند که تکنولوژی مورد نیاز را توسط سرمایه‌گذاری کامل دریافت‌کننده تکنولوژی فراهم سازد. به علاوه، قرارداد به طورکلی یکی از منابع ارزان‌تر تکنولوژی تلقی شده و موجبات خوداتکایی تکنولوژیکی کشور دریافت‌کننده تکنولوژی را فراهم می‌سازد. در کل، کشورهایی که دارای قابلیت‌های بیشتر و بهتر جذب تکنولوژی هستند، بیشتر از این روش برای انتقال فناوری استفاده می‌شود.

۴) انتقال تکنولوژی از طریق قراردادهای کلید در دست

انتقال تکنولوژی و دانش فنی از طریق روش کلید در دست، به قراردادهایی اطلاق می‌شود که عرضه‌کننده تکنولوژی تعهد می‌کند تمامی عملیات مدیریتی فنی و خدمات مهندسی مورد نیاز برای برنامه‌ریزی، ساخت و نصب پروژه‌های تکنیکی را در برابر دریافت مبلغی مشخص انجام دهد. به بیانی دیگر، در قرارداد کلید در دست، عرضه‌کننده تکنولوژی مجموعه‌ای کامل از تجهیزات فیزیکی و ابزار‌آلات به همراه نصب و راه‌اندازی آنان را برعهده می‌گیرد.

کشورهای درحال توسعه، معمولاً از این روش در مراحل اولیه توسعه صنعتی خود استفاده می‌کنند.

۵) انتقال تکنولوژی از طریق واردات کالاهای سرمایه‌ای و ماشین‌آلات

از دیگر روش‌های انتقال دانش فنی، وارد کردن کالاهای سرمایه‌ای و ماشین‌آلات است که نقش مهمی در افزایش ساختار صنعتی و توانایی تکنولوژیکی کشور گیرنده تکنولوژی، ایفا می‌کند. کشورهای تازه صنعتی شده جنوب شرقی آسیا با اتخاذ سیاست‌های مناسبی نظیر اجرای مؤثر راهبرد توسعه صادرات، توانستند از طریق درامدی عاید از صادرات محصولات صنعتی خود، پشتوانه مالی مناسبی برای واردات ماشین‌آلات و کالاهای سرمایه‌ای به دست آورند. مثلاً، کره جنوبی در دهه ۸۰ به طوری گسترده از این روش (واردات ماشین‌آلات و کالاهای سرمایه‌ای) به عنوان یکی از عمده‌ترین طرق انتقال تکنولوژی به داخل کشور استفاده کرد.

۶) انتقال تکنولوژی از طریق قراردادهای بیع متقابل

در این روش، عرضه‌کننده تکنولوژی موافقت می‌کند که امکانات تولیدی را برای متقاضی فراهم کند و در آینده از محصولات تولیدی وی به عنوان بازژرداخت اصل و سود سرمایه‌گذاری خود، خریداری کند. معمولاً قراردادهای بیع متقابل نه تنها شامل ماشین‌آلات و وسایل می‌شوند بلکه همچنین شامل استفاده از دانش فنی و کمک‌های فنی عرضه‌کننده تکنولوژی می‌شود که برای تولید محصولات به کار می‌رود می‌گردد. مهم‌ترین مشوق و انگیزه عرضه‌کننده تکنولوژی در ورود به قرارداد بیع متقابل، استفاده و بهره‌برداری از منابع طبیعی و انسانی ارزان در کشور دریافت‌کننده تکنولوژی است. مهم‌ترین انگیزه برای دریافت‌کننده تکنولوژی، انتقال تکنولوژی صنعتی و بهره‌برداری حداکثر از منابع طبیعی و انسانی در کشور خویش است.

۷) انتقال تکنولوژی از طریق مهندسی معکوس

انتقال تکنولوژی از این طریق، معمولاً توسط خرید نمونه‌های ماشین‌آلات از خارج و پیاده‌سازی و کپی از روی آنها صورت می‌پذیرد. بویژه آن دسته از ماشین‌آلاتی که از تکنولوژی ساده‌تری برخوردار هستند. انتقال تکنولوژی از طریق مهندسی معکوس، معمولاً زمانی صورت می‌پذیرد که شرکت‌های چندملیتی و یا کشور عرضه‌کننده تکنولوژی، از انتقال حق امتیاز تکنولوژی‌های پیشرفته به کشورهای در حال توسعه، امتناع ‌ورزند. در این حالت، شرکت و یا کمپانی محلی در کشور دریافت‌کننده (در حال توسعه) تلاش می‌کند تا از روی محصول تولیدی اصلی، محصول مشابه آن را بسازد. انتقال تکنولوژی از این طریق، در صنایعی که اجزای ترکیبی آن بسادگی قابل دسترسی است، مانند صنایع کامپیوتر و نیمه هادی‌ها، متداول‌تر است. گفتنی است که استفاده از این روش برای کشورهای ضعیف از نظر توانایی‌های درونزای تکنولوژیکی، بسیار دشوار به نظر می‌رسد.

۸) انتقال تکنولوژی از طریق قراردادهای کمک‌های فنی و خدمات مهندسی

الف) کمک‌های فنی: کمک‌های فنی عموماً خدمات و اطلاعات فنی و مدیریتی (صنعتی) است که در تولید و ساخت محصول یا مواد، مورد نیاز باشد. معمولاً این خدمات از طرف واحدهای تولیدی که دارای تجارب لازم و کافی در این زمینه باشند ارائه می‌شود.

ب) خدمات مهندسی: خدمات مهندسی به آن دسته از کارهای فنی اطلاق می‌شود که برای ایجاد پروژه‌ای صنعتی یا تولیدی، به کار آید. این خدمات معمولاً توسط مؤسسات مهندسی با تجربه در امر موردنظر و یا فروشندگان ماشین‌آلات اصلی طرح، ارائه می‌شود.

۹) انتقال تکنولوژی از طریق استخدام پرسنل علمی و فنی

در این شیوه، قبل از هرچیز باید یادآور شد که قبل تکنولوژی، انسان است. انسانی که می‌تواند سخت‌افزار و دانش فنی را بخوبی به کار گیرد و در روندی تکاملی، بخشی از نیازهای تکنولوژیک بشریت را برآورده سازد. تجربه نشان داده است کشورهایی که سرمایه‌های انسانی خود را غنی کرده و بدرستی جهت داده‌اند، توانسته‌اند تمامی مؤلفه‌های تکنولوژی را فراهم کرده و به پیشرفت قابل توجهی دست یابند.

درصورتی که حداقل آمادگی تکنولوژی در کشور یا بنگاه نیازمند تکنولوژی وجود داشته باشد، می‌توان با استفاده از تجارب مهندسان و متخصصان توانمند در عرصه مورد نیاز، به تکنولوژی دست یافت. برای استفاده از این روش، آمادگی و انگیزه و علاقه متقاضی به کسب تکنولوژی ضروری است و با وجود این شرایط می‌توان با هزینه بسیار پایین‌تری نسبت به سایر روش‌های انتقال تکنولوژی، تکنولوژی را کسب کرد.

● شیوه‌های مدرن انتقال تکنولوژی

صنایع رقابت‌جویی که نگران آینده خود هستند، عمیقاً دریافته‌اند که دیگر نباید در خانه‌های خود بنشینند و بیگانگان را به انتقال رسمی و پرهزینه تکنولوژی فراخوانند. آنان از تحلیل فرصت‌های نوین آموخته‌اند که می‌توانند و باید مرزهای حضور خود را در اقصی نقاط جهان بگسترانند و هرجا که ردپایی از علوم و تکنولوژی پیشرفته یافت می‌شود، حضوری آشکار یا پنهان داشته باشند و از طریق تماس مستقیم و نزدیک با مؤسسات و سازمان‌های صنعتی پیشرفته، درس‌هایی بیاموزند که هرگز با نشستن درخانه حاصل نمی‌شود. به همین دلیل است که سیاست‌های درون‌گرای تکنولوژی، تدریجاً که بتازگی در چارچوب سیاست‌های برون‌گرای تکنولوژی مورد توجه ملت‌های تازه صنعتی شده آسیا قرار گرفته است و ژاپن مدت‌ها پیش از آنها استفاده کرده است، عبارتند از:

۱) آموزش فنی کارکنان در صنایع کشورهای پیشرفته

۲) تأسیس شرکت‌های تابعه در کشورهای صنعتی

۳) ایجاد مراکز تحقیقاتی در کشورهای صنعتی

۴) ایجاد محافل و انجمن‌های علمی و فنی بین‌الملل

۵) تأسیس مراکز آموزشی و تحقیقاتی «سطح بالا» در داخل کشور به سرپرستی دانشمندان و مؤسسات آموزشی و تحقیقاتی پیشرفته جهان

۶) تبادل آکادمیک از طریق دانشگاه‌ها

۷) مشارکت صنایع داخلی با صنایع خارجی

۸) همکاری استراتژیک

۹) ثبت اختراعات ارزان قیمت خارجی در کشور

۱۰) تملک شرکت‌های خارجی و یا خرید پاره‌ای از سهام آنان

۱۱) استخدام متخصصین و دانشمندان خارجی

۱۲) ایجاد پایگاه‌های اطلاعاتی

● نتیجه‌گیری

نمی‌توان برای دست‌یابی به موقعیت‌ها و شرایط مختلف، به استفاده از یک روش خاص برای انتقال تکنولوژی اتکا کرد زیرا روش‌های انتقال تکنولوژی برحسب نوع تکنولوژی مورد انتقال و شرایط ویژه هر یک، متفاوت است. درجه و میزان تأثیر و موفقیت هر یک از روش‌های انتقال تکنولوژی، همچنین بستگی به میزان توانایی‌های جذب و درک دانش فنی انتقال‌گیرنده تکنولوژی دارد. بنابراین می‌توان چنین نتیجه‌گیری کرد که عوامل مهم تعیین‌کننده روش انتقال تکنولوژی، تا مقدار بسیاری شامل ترکیبی از تمایل انتقال‌دهنده تکنولوژی برای عرصه تکنولوژی، دانش فنی و همچنین توانایی دریافت‌کننده تکنولوژی برای کسب و جذب تکنولوژی است. اهمیت انتخاب روش‌های انتقال تکنولوژی بسیاری از کشورهای در حال توسعه را بر آن داشت که انواع مختلف روش‌های اکتساب تکنولوژی را برای انتخاب مناسب‌ترین آنها آزمایش کند.

نویسنده : حسین توکلیان

منابع:

۱. مبانی تکنولوژی و انتقال تکنولوژی از منظر سیاست‌گذاری برای توسعه تکنولوژی، به اهتمام مهندس عباس فلاح.

۲. ضوابط، مقررات و روش‌های مناسب انتقال تکنولوژی به کشور، دانشگاه علم و صنعت ایران، پایان‌نامه، علیرضا توکلی.

۳. انتقال تکنولوژی در جهان سوم و ایران، ق- یوسف‌پور

۴. انتقال تکنولوژی، روش‌ها و مراحل، گزارش تراز مطالعات مدیریت و بهره‌وری ایران - وابسته به دانشگاه تربیت مدرس.