بایسته های روزنامه نگاری اسلامی

به بهانه آغاز به کار هفدهمین جشنواره مطبوعات و خبرگزاری ها

بی دلیل نیست که اندیشمندان و صاحب نظران ، عصر جدید را عصر ارتباطات و فناوری های رسانه ای Communication Age نامیده اند. طی چندین دهه اخیر نقش رسانه ها در آموزش، تربیت و کنترل افکار عمومی به حدی مهم بوده که برخی پا را فراتر از حد معقول گذاشته و رسانه ها را هدایتگران اصلی جوامع ذکر کرده و افراد را در برابر خواسته های نظرسازان رسانه ای به هیچ گرفته اند . برخی از صاحب نظران بر این باورند که رسانه های نوین نه تنها به انتقال مفاهیم و اطلاعات می پردازند بلکه گام های جدیدی را در عرصه های تولید معنا و حوزه های معرفت شناختی برداشته اند .در این اثنا رسانه های مدرن همچون سینما، تلویزیون ، اینترنت و شبکه های اجتماعی پیشقراولان عرصه رسانه ای هستند اما با این حال هنوز هم رسانه های مکتوب همچون مطبوعات مخاطبین خاص خود را دارند و هنوز هم فعالانه در عرصه های خبری شرکت می کنند . اما همواره ای سئوال جدی در برابر صاحبنظران حوزه رسانه در داخل کشور وجود داشته است که اساسا فرهنگ استفاده از مطبوعات در جامعه ایرانی چیست؟ آیا جایگاه مطبوعات در نظام مردمسالاری دینی مطابق با جایگاه مطبوعات در نظام های لیبرال دموکراتیک است؟ دکتر حمید مولانا در نظریات خود در تحلیل مفهوم روزنامه نگاری در غرب از شاخص هایی نام می برد که در مقابل مفاهیم روزنامه نگاری در جهان اسلام قرار دارند. در رویکرد غربی، روزنامه، ساختی متشکل از سه بخش " روز"،" نامه" و" نگارش" است که حرکتی رو به جلو را با کیفیت و ماهیت خاص همراه با هنر و خلاقیت تمدنی برای صاحبان رسانه جوامع غربی دنبال می کند.

از این منظر روزنامه نگاری غربی رکن چهارم دموکراسی است که بر صحت و بی طرفی توافقی تاکید دارد. تحقیقات نیم قرن اخیر در مورد مطبوعات ،روزنامه نگاری ونظام های رسانه ای کشور های مناطق مختلف دنیا نشان می دهد که همیشه رابطه مستقیمی بین الگوی مطبوعات والگوی سیاسی واقتصادی هر نظام وجود دارد .از این رو سئوالی که برای جمهوری اسلامی ایران باید مطرح باشد ،این است که آیا سیستم مطبوعاتی ورسانه ای که مخلوطی ازایده ها وارزش ها والگوهای لیبرالیستی و غیر لیبرالیستی غرب می باشد ،می تواند محافظ نظام انقلابی واسلامی بوده وبه موازات نهادهای دیگر رشد و نموکند؟ البته باید گفت هرچند مطبوعات به شکل امروزی یک کالای صددرصد وارداتی است با این حال نگاهی به تاریخ اسلام بیانگر آن است که رسانه جایگاهی اساسی در تکوین ساختارهای اجتماعی مبتنی بر ارزش های دینی داشته است. از سوی دیگر قواعد و هنجار های اساسی دین اسلام حدود و ثغور فعالیت های رسانه ای را تقریبا تبیین کرده است.با این حال نویسنده سعی دارد تا به قدر بضاعت خویش به برخی از مهمترین کارکردهای جراید در نظام مردمسالاری دینی اشاره کند.

● بسط ونشر مفاهیم دینی در جامعه

بی شک یکی از مهمترین مولفه ها در روزنامه نگاری اسلامی تلاش برای گسترش حقایق دینی در سطح جامعه است . هرچند در جوامع اسلامی نهاد های متعدد و معینی وظیفه تربیت افراد جامعه را بر اساس فرهنگ دینی بر عهده دارند اما این امر به هیچ نحو در مغایرت با اصول حرفه ای روزنامه نگاری اسلامی نیست . روزنامه ها با توجه به سحوزه های نفوذ خود می توانند با نشر حقایق دینی بخشی از رسالت خطیر تعلیم و تربیت اسلامی را برعهده بگیرند .برخی روزنامه ها را هادیان فرهنگی جامعه می دانند که می توانند با بسط ادبیات دینی به تدریج به استقرار گفتمان دین در سطح جامعه نایل آیند . طی دوران دوم خرداد به خوبی مشخص شد که جراید نقش اساسی را در فضای فکری و اندیشه ای جامعه بازی می کنند و اگر مطبوعات از این وظیفه خویش غافل شوند و یا در صدد بسط مفاهیم و ارزش های غیر دینی در سطح جامعه باشند به پایه های نظام اسلامی خدشه وارد می کنند.

● بررسی مستمر آسیب های جامعه دینی

نگاهی کوتاه به تاریخ سیاسی اجتماعی دین اسلام در طول چهارده قرن اخیر نشان می دهد که بیشترین صدمه ای که تاکنون به اسلام وارد شده است از سوی بدعت ها و بدعتگذاران بوده است .در واقع در صورت عدم توجه به انحرافات در جوامع دینی غالبا این انحرافات به سرعت زاویه خود را از مسیر اصلی افزایش می دهند و موجبات انحطاط را پدید می آورند . از این رو توجه به این آسیب ها و پاسخگویی به شبهات یکی از مهمترین وظیفه روزنامه نگاران اسلامی است .

هم اکنون جامعه دینی ایرانی به دلیل قرار گرفتن در تقاطع سه فرهنگ باستانی ایرانی، فرهنگ متجدد و اومانیستی غرب و فرهنگ دینی اسلام با سردرگمی های بسیاری مواجه است و همین امر موجب شده است تا راه برای انحرافات و بدعت ها فراخ شود . موضوعاتی همچون شیطان پرستی ، فرقه های ضاله ، عرفان های تصنعی ، تحجر و افراطی گری و ... همه از جمله مواردی است که جامعه دینی ایران با آنها روبه روست . روزنامه ها می توانند با ورود به این عرصه ها به دیدبان های بصیری تبدیل شوند که روزانه وضعیت جامعه را بررسی می کنند و با مشاهده کوچکترین انحرافی زنگ های خطر را به صدا در آورند تا این حوزه های انحرافی در نطفه خفه شوند .

نواندیشی دینی و پاسخگویی به نیازهای جامعه به فراخور زمان سرعت روز افزون رشد اطلاعات و دانش بشری انسان معاصر را در آشوبناکی روزگار به وادی سردرگمی و تحیر رهنمون می کند . امروز جوانان ویا سایر قشرهای فرهیخته جامعه با مسائل متعددی مواجه هستند که بر طرف سازی آنها تنها با ورود به عرصه های فکر و اندیشه امکان پذیر است . روزنامه ها در این حوزه می توانند فعالیت های گسترده ای را سامان دهند و به شبهات فکری و اندیشه ای افراد پاسخ دهند .

مع الاسف باید گفت که رسانه های ما و علی الخصوص مطبوعات در حال حاضر کمتر به این مهم توجه داشته اند و از حوزه های جدید معرفت شناسی فارغ شده اند و همین امر موجب نفوذ اندیشه های سکولاریستی در میان برخی از طبقات تحصیلکرده جامعه شده است. البته پرواضح است که منظور ما از نو اندیشی دینی جدال بر سر مبانی دینی مانند توحید و نبوت و ... نیست. البته بماند که عده ای در دوره اصلاحات علنا در برابر تعالیم اساسی دین قرار گرفتند و قلم های خویش را برای خوشامد دشمنان به حرکت درآوردند.غالب روزنامه هایی که در ایران منتشر می شوند وابستگی های جدی به برخی از احزاب و جریانات سیاسی دارند .

به عبارت بهتر غالب مطبوعات ایران از احزاب و جریانات سیاسی خط می گیرند و به ارائه موضع گیری های حزب متبوعشان می پردازند . از این رو مطبوعات با توجه به بازخورد مقالاتشان در میان طیف های فرهیخته و تاثیر گذار جامعه می توانند نقش مهم و بی بدیلی را در نهادینه کردن فرهنگ انقلاب و کمک به استوار سازی پایه های حکومت دینی برعهده گیرند . البته نباید از این نکته نیز غافل شد که مطبوعات می توانند به واسطه ای میان حکومت و مردم تبدیل شوند و به تنقیح اجرای قوانین بپردازند.

این امر ضمن افزایش کارآمدی نظام های سیاسی به تبع میزان مشارکت مردمی را افزایش می دهد و در نهایت به بالا رفتن میزان مشروعیت نظام سیاسی می انجامد.

● نتیجه گیری

مواردی که در فوق ذکر شد تنها بخشی از سرفصل های اساسی در این زمینه بود . بی شک بندهای دیگری را نیزمی توان به این سرفصل ها اضافه کرد اما در نهایت باید به دونکته اساسی در این زمینه اشاره داشت. در ابتدا آنکه کلیه این سرفصل ها باید به انضمام بهره جویی از تکنیک های خاص رسانه ای در دستور کار قرار بگیرد . حوزه فعالیت در رسانه ها امروز به حدی حرفه ای و علمی است که رشته هایی مانند ارتباطات به یکی از اساسی ترین حوزه های زیرگروه علوم انسانی بدل گشته است .مع الاسف در جامعه فعلی ما اکثر رسانه ها چه مکتوب و غیر مکتوب تنها به تکرار مکررات و توضیح واضحات می پردازند و ما کمتر شاهد نوآوری و خلاقیت هستیم . مهمترین عملی که رسانه های مکتوب همچون مطبوعات باید به آن توجه داشته باشند حرکت به سمت حرفه ای شدن و کسب حداکثری مخاطب است. دومین نکته که می توان از آن با نام چکیده مطالب بالا یاد کرد اخلاق محوری است . امروز در غرب روزنامه نگاری در تلازمی قطعی با دروغ ، تهمت ، شانتاژ، فشار و... تعریف شده است . بی شک یکی از مهمترین تفاوت های ساختاری مطبوعات در جامعه دینی با مطبوعات غربی در اخلاق محوری و تمرکز برروی ارزش های دینی است . ما بر این باوریم که پیام می بایست به بهترین شکل ممکن به بیشترین مخاطب ارسال شود و در بالاترین حد ممکن روی باورهای مخاطب اثر گذارد. اما این موضوع به این معنا نیست که باید از تکنیک های مزورانه غربی در رسانه ها - که به هرشکل ممکن مخاطب راسرجای خود میخکوب می کنند- استفاده کرد .

زیرا که طبعا ماهیت پیام ها در روزنامه نگاری اسلامی ، الهی و معنا گرایانه است . لذا به عنوان سخن آخر می توان گفت محوریت و کانون روزنامه نگاری اسلامی را می توان در “اخلاق پروری” و “ اخلاق مداری” کنکاش کرد . در واقع روزنامه نگاری اسلامی روزنامه نگاری ای است که در آن با حفظ اخلاق به نشر و بسط مفاهیم حقیقی دین و تلاش برای بستر سازی و استقرار مبادی اسلامی پرداخته می شود.

محمد اسکندری