وبلاگ به مثابه یک رسانه

در وبلاگ‌ها دیگر شاهد رابطه سنتی یک‌طرفه رسانه‌های قدیم نیستیم و هر فرد همزمان می‌تواند هم گیرنده و هم فرستنده باشد.

بدین ترتیب مخاطبان نه تنها نقش فعال‌تری به عنوان دروازه‌بان در گزینش، تغییر و اصلاح مطالب پیدا می‌کنند بلکه حتی دیگر چیزی به نام باز‌خورد هم معنی چندانی نخواهد داشت.

در سال ۱۹۶۹ دو دانشگاه استانفورد و کالیفرنیا برای انجام پژوهش‌هایی نظامی از طریق رایانه به هم متصل شدند. این شبکه اطلاعاتی «آرپانت» نامیده می‌شد که آژانس طرح‌های پژوهشی پیشرفته در وزارت دفاع آمریکا مأمور طراحی آن بود و هدفش مرتبط کردن رایانه‌هایی بود که توسط ارتش، پیمانکاران و دانشگاه‌ها پژوهش‌هایی برای وزارت دفاع آمریکا انجام می‌داد. در این زمان هنوز pcها ابداع نشده بودند.

اما در دسامبر ۱۹۹۰ اینترنت فعالیت خود را به صورت شبکه‌ای جهانی آغاز کرد. ۱۵ سال بعد مطابق تحقیقات سایت internet world stats تعداد کاربران این شبکه به یک میلیارد و ۱۸ میلیون نفر (یعنی ۷/۱۵ درصد کل جمعیت دنیا) رسید.

در ایران نیز دسترسی مردم به اینترنت از ۱۹۹۵ آغاز شد که در سال‌های نخست تعداد کاربران آن از ۲۵۰ هزار تن تجاوز نمی‌کرد، اما به گفته وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات این آمار تا پایان سال ۸۵ به ۱۱ میلیون کاربر می‌رسد.

تا پیش از عمومیت یافتن اینترنت، رسانه‌ها تعریفی کلیشه‌ای و کارکردی محدود داشتند، اما با گسترش اینترنت و فرزندان بعدی آن از جمله: سایت‌ها، روزنامه‌های الکترونیکی و وبلاگ‌ها، مرزهای دنیای رسانه‌ها توسعه شگفت‌انگیزی یافت به نحوی که عملاً سانسور به امری غیرممکن تبدیل شد. بدین ترتیب رسانه‌های جدید قدرتی بسیار بیشتر از نسل قبلی خود یافتند.

در این مقاله هدف این است که به اهمیت و کارکرد وبلاگ به عنوان یکی از تأثیرگذارترین و مهم‌ترین رسانه‌های هزاره سوم میلادی بپردازیم.

● تاریخچه وبلاگ

نخستین بلاگی که چنین نامی داشت در سال ۱۹۹۴ توسط «دیو وینر» به وجود آمد. اما واژه وبلاگ برای اولین بار در سال ۱۹۹۷ توسط «جان بارگر» در سایت robot wisdom به کار برده شد. تعداد وبلاگ‌ها در آغاز بسیار اندک بود، به نحوی که تا سال ۱۹۹۹ تنها ۲۳ وبلاگ وجود داشت. این رقم در اواسط سال ۲۰۰۰ به بیش از ۱۰۰۰ و دو سال بعد به بیش از نیم میلیون رسید.

در حال حاضر نیز به نوشته سایت ایتالیایی کانا وب بیش از ۲/۲۷ میلیون وبلاگ فعال وجود دارد و روزانه بیش از ۷۵ هزار وبلاگ به آنها افزوده می‌شود (البته تعداد کل وبلاگ‌های فعال و غیرفعال شاید از ۱۰۰ میلیون هم بیشتر باشد).

محتوای وبلاگ‌های اولیه غالباً شامل:

مجموعه‌ای از لینک‌ها و توضیحات متناسب با علاقه نویسنده بود. سپس وبلاگ‌هایی که جنبه دفترچه خاطرات شخصی داشت به وجود آمد و در ادامه نیز شاهد وبلاگ‌هایی تخصصی در زمینه‌های گوناگون همچون: نجوم، روزنامه‌نگاری، مذهبی، سیاسی و... بودیم.

خریدن بلاگر (بزرگترین سرویس وبلاگی) توسط گوگل (بزرگترین موتور جست‌وجوی اینترنتی) از مهم‌ترین دلایل اهمیت وبلاگ‌ها در جهان امروز است، ضمن این که در حال حاضر هر جا رسانه‌های رسمی مثل: رادیو، تلویزیون، مطبوعات و خبرگزاری‌ها حضور نداشته باشند این وبلاگ‌ها هستند که می‌توانند کار اطلاع رسانی را انجام دهند. از جمله وبلاگ معروف «سلام پکس» که در جریان جنگ دوم آمریکا و عراق در سال ۲۰۰۳ به عنوان مهم‌ترین منبع خبری، حتی برای بزرگترین خبرگزاری‌ها و روزنامه‌های دنیا، در خصوص وضعیت شهر بغداد در آمده بود.

در ایران نخستین وبلاگ‌ها از حدود ۵ سال پیش به وجود آمد و در حال حاضر تنها در سایت پرشین بلاگ حدود ۷۰۰ هزار وبلاگ وجود دارد. کل وبلاگ‌های فارسی زبان بیش از ۰۰۰/۲۰۰/۱ تخمین زده می‌شوند که البته فقط حدود نیمی از آنها فعال هستند.

● انواع وبلاگ‌ها

تقسیم‌بندی‌های متفاوتی برای وبلاگ‌ها وجود دارد مثلاً به لحاظ محتوا که آنها را به ۳ دسته تقسیم می‌کنند: گروهی به بیان افکار و دیدگاه‌های شخصی نویسنده از طریق نگارش مقاله و یادداشت می‌پردازند.

برخی به بیان موضوعات تخصصی در زمینه‌های گوناگون: مذهبی، سیاسی، هنری، علمی و... می‌پردازند که می‌تواند به صورت گروهی اداره شود. اما وبلاگ‌ها به لحاظ قالب هم بدین صورت تقسیم‌بندی می‌شوند: تصویری (photoblog) ویدیویی (videoblog) و صوتی (Aadioblog).

● ویژگی‌های وبلاگ‌ها

ساختن وبلاگ‌ها بسیار راحت است فقط باید فرم مختصر و ساده‌ای را- که بیشتر از چند دقیقه طول نمی‌کشد- پر کرد تا صاحب وبلاگ شد. برای گذاشتن مطلب هم در آن نیاز به اتصال به اینترنت نیست می‌توان مطلب را تایپ و پس از اتصال، آن را در وبلاگ Paste کرد.

وبلاگ‌ها به دلیل سهولت ساخت و استفاده از آنها و همچنین زبان ساده‌ای که دارند به قشر خاصی از جامعه محدود نیستند یعنی از رئیس جمهوری گرفته تا حتی فروشنده یک فروشگاه می‌توانند نویسنده وبلاگ باشند.اما شاید مهم‌ترین ویژگی وبلاگ‌ها را بتوان رهایی آنها از محدودیت و قید و بند سانسور دانست. بدین ترتیب که در کلاس‌های روزنامه‌نگاری می‌گویند هر رویداد تا پیش از انتشار توسط رسانه‌ها (مطبوعات و رادیو و تلویزیون) تحت تأثیر عوامل مختلف درون سازمانی شامل:

۱) سیاست‌های خبری آن رسانه

۲) تأثیر ارزش‌های اجتماعی، سیاسی، مذهبی و فرهنگی و... هر جامعه بر آن رسانه

۳) باورها و اعتقادات شخصی خود خبرنگار

۴) مسایل فنی مثل: کمبود جا در مطبوعات و دقت در رادیو و تلویزیون و بدون سازمانی شامل:

۱ ) محدودیت‌های قانونی

۲) اعمال نفوذ اشخاص حقیقی و حقوقی

۳) اعمال نفوذ صاحبان آگهی

۴) تأثیر گروه‌های فشار

۵) مخاطبان

۶) منابع خبری (روابط عمومی سازمان‌های مختلف و خبرگزاری‌ها) قرار می‌گیرد.

بنابر این هرگز خبری که نهایتاً به اطلاع مردم می‌رسد بازتاب کامل واقعیت نیست اما وبلاگ‌ها چون تحت تأثیر این عوامل نیستند (مگر باورها و اعتقادات شخصی خود نویسنده) و به‌علاوه نویسندگان آنها می‌توانند هویت خود را پنهان نگهدارند، سانسور در آنها جایی ندارد، بنابر این نه تنها باعث تخلیه روانی و آرامش روحی نویسندگانشان می‌شوند بلکه در کل با تکثیر دیدگاه‌ها باعث افزایش تفاوت‌ها و سؤال‌ها و رشد هویت‌های فردی می‌شوند.

اما از سوی دیگر به دلیل آزادی بیان بی‌حد و مرزی که دارند بعضاً مطالبشان بسیار بی‌پروا و بی توجه به منافع ملی و مصالح ملی است و به همین خاطر گاهی نمی‌توان چندان به صحت نوشته‌های آنها اطمینان داشت.

از دیگر ویژگی‌های مهم وبلاگ‌ها سرعت بالای به روز شدن اخبار است که حتی از رادیو هم بیشتر است مثلاً وقتی حدود ساعت ۵ صبح ۱۴ دسامبر ۲۰۰۳ خبر دستگیری صدام اعلام شد و مهم‌ترین روزنامه‌های آمریکا در بهترین حالت ۱۰ ساعت بعد با انتشار ویژه‌نامه‌ای این خبر را منتشر کردند در حالی که وبلاگ‌ها و روزنامه‌های الکترونیکی به صورت لحظه به لحظه به انتشار تازه‌ترین اخبار و تصاویر پرداخته بودند.

البته وبلاگ‌ها این مزیت مضاف را هم دارند که می‌توانند از طریق لینک‌های متعدد، اطلاعات بیشتری در خصوص موضوع و زمینه کاری خود در اختیار مخاطبانشان قرار دهند.آخرین نکته قابل ذکر در این زمینه این است که وبلاگ‌ها می‌توانند به صورت منفرد یا بعضاً هماهنگ با هم از طریق تمرکز روی موضوعی خاص نقش مؤثری در جلب توجه و تحریک افکار عمومی داشته باشند.

● تفاوت وبلاگ و روزنامه کاغذی

۱ ) وبلاگ‌ها به جای اخبار جاری و رسمی بیشتر به مخاطبان خود در باره اخبار غیررسمی، خاص و حاشیه‌ای اطلاع می‌دهند.

۲ ) نسل جوان امروز روزنامه خوان نیست و به کامپیوتر بیشتر عادت کرده است.

۳ ) امکان دسترسی به مطالب گذشته (آرشیو) خیلی راحت‌تر از روزنامه‌های کاغذی است.

۴ ) امکان دسترسی به اطلاعات اضافه مرتبط (با توجه به لینگ‌های موجود) خیلی راحت‌تر است.

۵ ) امکان استفاده از صدا، تصویر و فیلم هم در آن وجود دارد.

۶ ) امکان ذخیره مطالب مورد نظر راحت‌تر است.

۷ ) امکان ارسال نظرات یا مطالب مورد نظر توسط ایمیل بسیار راحت‌تر است.

۸ ) محدودیت جا وجود ندارد.

۹ ) هزینه‌های کمرشکن تهیه دفتر، تجهیزات، کاغذ، چاپ، توزیع و... را ندارد.

۱۰ ) وبلاگ‌ها می‌توانند هر لحظه اطلاعات خود را تکمیل کنند، اما روزنامه‌های کاغذی در بند زمان هستند و مجبورند تا شماره یا چاپ بعدی صبر کنند.

● دروازه‌بانی در وبلاگ

یکی از عوامل مهم و تأثیرگذار در روزنامه‌نگاری سنتی (کاغذی) دروازه‌بانی اخبار است. بدین ترتیب که هر رویدادی تا پیش از انتشار از فیلترها یا به عبارت دیگر دروازه‌بانان گوناگونی مثل: خبرنگار، دبیر‌سرویس، سردبیر و... عبور می‌کند.

در نتیجه هیچ‌گاه اخبار، بازتاب کامل واقعیت نیستند چون توسط این دروازه‌بانان چیزهایی به آنها اضافه یا کم شده است، اما در وبلاگ‌ها دیگر شاهد رابطه سنتی یک‌طرفه فرستنده- گیرنده رسانه‌های قدیم نیستیم و هر فرد همزمان می‌تواند هم گیرنده و هم فرستنده باشد، بدین ترتیب مخاطبان نه تنها نقش فعال‌تری به عنوان دروازه‌بان در گزینش، تغییر و اصلاح مطالب پیدا می‌کنند، بلکه حتی دیگر چیزی به نام باز‌خورد هم معنی چندانی نخواهد داشت، چون بازخورد، واکنش گیرنده پیام بود به فرستنده در حالی که ما امروز دیگر شاهد شخصیت‌های مستقلی به نام فرستنده و گیرنده نیستیم.

محمدرضا فهمیزی