نشانگان لوله گوارش بیش تراوا و پیامدهای فرادستگاهی آن

شاید باور این موضوع چندان آسان نباشد اما واقعیت این است كه بزرگترین و گسترده ترین بخشی از بدن ما كه در دسترس جهان بیرون از بدن است لوله گوارش از دهان تا مخرج است

كسانی كه با گیاه‌درمانی مدرن (Phytotherapy) و یا طب سنتی ایران آشنایی دارند به‌خوبی می‌دانند كه در هر دو این شیوه‌ها علت برخی از بیماری‌های پوستی و مفصلی به بدكاركردی (Dysfunction) دستگاه گوارش نسبت داده می‌شود. در طب سنتی ایران تولید و انباشته شدن اخلاط غیرمعتدل و ناصالح ـ كه یا حاصل خوردن غذاهای فاسد‌الكیموس و یا فرجام پیاپی خوردن غذاهای گوناگون و ناسازگار با هم (اكل انواع) و یا ناشی از اختلالات جهاز هاضمه‌اند ـ نقش مهمی در پیدایش چنین بیماری‌هایی دارند.

در روایات طبی منقول از بزرگان دین نیز بر نقش جهاز هاضمه در پیدایش بیماری‌ها تاكید بسیار شده است. تا جایی كه پیامبر گرامی اسلام فرمودند: «المعده بیت كل الداء و الحمیه راس كل داوء» یعنی معده خانه همه بیماری‌ها و پرهیز (از خوراكی‌های زیان‌بخش) سرآمد همه داروهاست. نوشتار زیر نیم‌نگاهی دارد به برخی پژوهش‌های تازه در پزشكی رایج كه به زبانی دیگر تایید‌كننده و گویای همین‌ مطلب‌اند. این پژوهش‌ها، نشانگان جدیدی به‌نام «نشانگان لوله گوارش بیش‌تراوا» یا «نشانگان لوله گوارش نشت‌كننده» (Leaky Gut Syndrome) را به دامنه واژگان پزشكی افزوده‌اند. اگرچه نام و نشان این نشانگان هنوز به كتاب‌های درسی پزشكان راه نیافته است ولی چنان‌كه خواهید خواند به دلیل اهمیت فرادستگاهی و تاثیر عمومی و بنیادی‌اش در بسیاری از حالات بدن، دیری نخواهد گذشت كه پژوهش‌های گوناگون انجام شده در مورد آن، سامانمند و هماهنگ شوند و روزن فراخی به علت‌شناسی و درمان برخی ناهنجاری‌های دیرپای و سخت‌بهبود بگشایند و از ژورنال‌های تخصصی پزشكی وارد كتب مرجع درسی نیز بشوند.

در این نوشتار تلاش كرده‌ام ضمن بیان درست و دانش‌ورزانه مطلب از پیچیدگی‌های زبانی و تخصصی پزشكی تا حد امكان دوری كنم تا خوانندگان غیرپزشك را دچار دلتنگی نكرده باشم. امیدوارم این تلاش تا حدی به مقصود رسیده باشد.

▪ شاید باور این موضوع چندان آسان نباشد اما واقعیت این است كه بزرگترین و گسترده‌ترین بخشی از بدن ما كه در دسترس جهان بیرون از بدن است لوله گوارش از دهان تا مخرج است. حتی مجموع سطح پوست و ریه نیز بسیار كمتر از كل سطح لوله گوارش شامل سطوح دهان، حلق، مری، معده، مجموع سطح پرزهای روده كوچك و سطح روده بزرگ و راست روده و مخرج می‌باشد. شگفت‌انگیز است بدانیم كه مجموع چین‌های مخاطی عرضی، پرزها و میكروپرزهای روده كوچك، ناحیه جذبی مخاط آن را ۶۰۰ برابر افزایش می‌دهند و مساحت كلی بسیار زیادی را، در حدود ۲۵۰ مترمربع (در حدود مساحت یك زمین تنیس) در سراسر روده باریك پدید می‌آورند. در واقع سطح لوله گوارش، گسترده‌ترین سطحی از بدن ماست كه با جهان بیرون رویاروی است. درون لوله گوارش، بیرون از بدن ما به شمار می‌رود و شگفتی ندارد كه فضای درون دهان نیز در واقع بیرون از محیط درونی بدن قلمداد شود.

پس درون بدن كجاست؟ در پاسخ باید گفت كه برای رسیدن به فضای درونی بدن، ناگزیر باید از رویه لوله گوارش گذر كنیم و از سد فیزیكی سلول‌های اپی‌تلیال فراتر رویم. آنگاه حقیقتا به درون بدن وارد شده‌ایم.

▪ همه‌ موادی كه از راه دهان فرو می‌بریم، همه یا بخشی از مسیر لوله گوارش را می‌پیمایند بدین‌سان، سطح لوله گوارش با موادی از جهان بیرون بدن برخورد می‌‌كند. این مواد، تنها پس از فرآیندهای جذبی فعال یا غیرفعال و گذر از یاخته‌های اپی‌تلیال و ورود به رگ‌های خونی می‌توانند به جهان درون بدن پا بگذارند تا شاید تكه خردی از « ما» شوند. كار بسیار مهم لوله گوارش این است كه این مواد از بیرون آمده را به اجزایی آن چنان ساده بشكند و خرد كند تا توسط سیستم ایمنی، به عنوان موادی بیگانه و ناسازگار شمرده و شناسایی نشوند.

▪ گویا سرنوشت و تقدیر سیستم ایمنی این بوده است كه جهان را سیاه و سپید ببیند و هر چیز را به صورت دوست یا دشمن و خودی یا غیرخودی شناسایی كند. اگر ماده جذب‌شده و گذركرده به درون بدن، چیزی از « ما» باشد، خودی و دوست به شمار می‌رود و به آن حمله نمی‌شود. اما اگر این ماده از « ما» نباشد، ناگزیر باید چشم به راه یورش سیستم ایمنی باشد. در واقع، ما برای آنكه چیزهایی از جهان بیرون را از راه لوله گوارش دریافت كنیم و بدون بر آشفتن و واكنش خشم آلود سیستم ایمنی، آن را به جهان درون بدن ببریم، ناگزیر باید لوله گوارش و به ویژه روده‌ای داشته باشیم كه در انجام كاركرد سدكنندگی و درزگیری‌اش، كارآمد و استوار باشد. این كاركرد لوله گوارش در مرزبانی و پاسداری هوشیارانه از جهان درون بدن در مواجهه با جهان بیرون یكی از پایه‌ای‌ترین كاركردهای دستگاه گوارش است كه آن را سازوكار سدكنندگی لوله گوارش Gut barrier mechanism می‌نامیم.

این سد شامل ساز و كارهای فیزیكی (شامل سلول‌های اپی‌تلیال با ساختار اسكلتی سالم و با پیوستگی‌های محكم بین سلولی (Tight junctions)، سازكارهای ایمنی موضعی روده شامل ایمونوگلوبین ترشحی A (SIgA) و لنفوسیت‌ها و پلاسماسل‌های منتشر در اپی‌تلیوم و بافت همبند مخاط؛ و سازو كارهای لومینال luminal و هاضمه‌ای لوله‌ گوارش است.

▪ نابسامانی در ساختار اسكلتی یاخته‌های اپی‌تلیال و نقص در پیوستگی آنها به یكدیگر مایه كاهش یافتن تمامیت و یكپارچگی سد لوله گوارش می‌شود به گونه‌ای كه فضاهای بزرگ پیدا شده در بین سلول‌ها، در برابر مواد نفوذ‌پذیرتر و نشت پذیرتر می‌شوند. بیش‌تراوایی لوله گوارش سبب می‌شود كه پروتئین‌های هضم نشده، چربی‌ها، پارازیت‌ها، باكتری‌ها، قارچ‌ها، توكسین‌های میكروبی و مواد زائدی كه در فرد تندرست به طور طبیعی از سد لوله گوارش گذر نمی‌كنند، بتوانند از شكاف‌ها و درزهایی كه در این سد پیدا شده بگذرند و وارد بافت مخاطی زیر اپیتلیوم گردند و بخشی نیز سرانجام خود را به دستگاه گردش خون برسانند. بدین‌سان مولكول‌های بزرگ، پیش از آنكه به اندازه كافی شكسته و خرد شوند به طور زودهنگام به محیط درونی بدن رسوخ می‌كنند، در حالی كه اگر دیواره لوله گوارش سالم بود، چنین پیش نمی‌آمد. می‌توان پیش‌بینی كرد كه دستگاه ایمنی ما در برابر این مواد، آرام و خاموش نخواهد ماند زیرا همه آنان را به شكل بیگانگان متجاوز خواهد شناخت.

بدین ترتیب علاوه بر قارچ‌ها، پارازیت‌ها، باكتری‌ها و عوامل بالقوه بیگانه و زیان‌آور دیگر، بسیاری از مولكول‌های متعلق به مواد خوراكی بی‌زیان نیز در پاتك دستگاه ایمنی گرفتار می‌شوند و علیه آنها پادتن antibody و یا واسطه‌های التهابی تولید خواهد شد.

▪ مشكل از این جا آغاز می‌شود كه شاخص‌های آنتی‌ژنیك موجود بر روی باكتری‌ها، پارازیت‌ها، قارچ‌ها و نیز شاخص‌های آنتی‌ژنیك موجود بر روی مولكول‌های پروتئینی خوراكی‌‌ها، همانندی بسیاری به شاخص‌های آنتی‌ژنیك بافت‌های انسانی دارند. بنابراین آنتی بادی‌ها و یا واسطه‌های التهابی كه در پدیده نشت لوله گوارش علیه آنتی ژن‌های یادشده پدید می‌آیند، می‌توانند در بافت‌های گوناگون بدن بنشینند و علیه آنها نیز واكنش‌ها و آزارهای مشابهی نشان دهند.

هنگام روبرو شدن دوباره بدن با میكروب یا ماده خوراكی‌ای كه نخستین بار به طور نابجا از سد لوله گوارش گذشته و واكنش دستگاه ایمنی را برانگیخته است، پادتن‌ها و واسطه‌های التهابی دوباره ساخته و رها می‌شوند و آبشار واكنش‌های التهابی در بدن فعال می‌‌گردد. تكرار این روند موجب پیدایش ناهنجاری‌های گوناگون در بافت‌های مختلف می‌گردد. معمولا هر عضو یا بافت انسانی ممكن است در چنبره این پدیده گرفتار شود.

اكنون گمان می‌رود كه نشانگان لوله‌گوارش نشت‌كننده تقریبا همیشه با بیماری‌های خودایمنی همراه است و رفع بیماری‌های خودایمنی نیز وابسته به بهبود كاركرد سدكنندگی لوله گوارش به نظر می‌رسد و گویا هر گونه درمان دیگری، چیزی بیش از سركوب علایم نخواهد بود. بر این پایه، بسیاری از بیماری‌های مزمن خودایمنی مانند لوپوس، آلوپسی آره‌آتا، اگزما، آرتریت روماتوئید، فیبرومیالژی، وتیلیگو، واسكولیت، كولیت اولسراتیو، بیماری كرون، كهیرها، و حتی نشانگان خستگی مزمن با این پدیده پیوند بسیار نزدیك دارند. بنابراین شناخت بهتر ما از این پدیده می‌تواند دانش ما را از علت ایجاد آلرژی‌ها و بیماری‌های خودایمنی گسترش دهد. همچنین پژوهش در این زمینه می‌تواند در یافتن درمان‌های بهتر و پایه‌ای‌تر این اختلالات، رهگشا باشد و چه بسا بسیاری از درمان‌های امروزی بیماری‌های خود ایمنی و آلرژیك و روماتولوژیك را تعدیل یا دگرگون كند.

گمان می‌رود كه آرتریت روماتوئید برآیند پیدایش التهاب ناشی از واكنش متقاطع دستگاه ایمنی با بافت مفصلی باشد، واكنشی كه در آغاز علیه آنتی‌ژن‌های مواد بیگانه یا مولكول‌های پروتئینی بزرگ نشت كرده از لوله گوارش، ایجاد شده بود. این واكنش به همین شیوه می‌تواند در ریه ایجاد شود و آسم پدید بیاورد، یا در مویرگ‌ها رخ دهد و موجب واسكولیت گردد، یا موجب یورش آنتی بادی‌ها به تمام یا بخشی از خود روده شود و به بیماری كرون یا كولیت اولسراتیو بیانجامد. گاه علایم می‌توانند چندگانه و به شدت ناتوان‌كننده باشند مثلا در نشانگان خستگی مزمن كه علایم در چندین عضو بروز می‌كنند.

نویسنده :دکتر مجید انوشیروانی

منابع:

۱- J Clin Gastroenterol. ۲۰۰۲ Apr; ۳۴(۴):۳۸۵-۹۶. Intestinal permeation and gastrointestinal disease. DeMeo MT, Mutlu EA, Keshavarzian A, Tobin MC

۲- Hepatology. ۲۰۰۶ Apr; ۴۳(۴):۶۴۷-۹. Is a leaky gut involved in the pathogenesis of intrahepatic cholestasis of pregnancy? Reyes H, Zapata R, Hernandez I

۳-Gastroenterol Clin North Am. ۱۹۹۸ Sep; ۲۷(۳):۵۳۳-۶۲, v.

Rheumatologic manifestations of gastrointestinal diseases. Katz JP, Lichtenstein GR.

۴- Acta Medica (Hradec Kralove). ۲۰۰۴; ۴۷(۴):۲۷۳-۵ The impairment of gastroduodenal mucosal barrier by coffee. Cibickova E, Cibicek N, Zd۰۳۹;ansky P, Kohout P.

۵- http://www.afpafitness.com/certified.htm Altered Immunity & LeakyGutSyndrome .by Zoltan P. Rona MD, MSc

۶- Eur Heart J. ۲۰۰۵; ۲۶(۲۲):۲۳۶۸-۷۴ (ISSN: ۰۱۹۵-۶۶۸X) The importance of the gastrointestinal system in the pathogenesis of heart failure. Krack A; Sharma R; Figulla HR; Anker SD

۷- http://jpet.aspetjournals.org/cgi/reprint/۲۹۹/۲/۴۴۲ Preventing Gut Leakiness by Oats Supplementation Ameliorates Alcohol-Induced Liver Damage in Rats Ali Keshavarzian , Sandeep Choudhary, Earle W. Holmes, Sherri Yong, Ali Banan, Shriram Jakate and Jeremy Z

۸- Am J Physiol Gastrointest Liver Physiol ۲۸۰: G۱۲۳۴-G۱۲۴۶, ۲۰۰۱; ۰۱۹۳-۱۸۵۷/۰۱ $۵.۰۰ iNOS upregulation mediates oxidant-induced disruption of F-actin and barrier of intestinal monolayers A. Banan, J. Z. Fields, Y. Zhang, and A. Keshavarzian

۹- Curr Gastroenterol Rep. ۱۹۹۹ Oct; ۱(۵):۴۱۰-۶ Intestinal permeability, leaky gut, and intestinal disorders Hollander D.

۱۰- http://www.jigsawhealth.com/articles/leaky_gut_syndrome.html

۱۱- http://ajpcell.physiology.org/cgi/reprint/۲۷۹/۶/C۱۷۳۳ Characterization of huJAM: evidence for involvement in cell-cell contact and tight junction regulation Tony W. Liang۱, Richard A. DeMarco۱, Randy J. Mrsny۲, Austin Gurney۳, Alane Gray۳, Jeffery Hooley۴, Holly L. Aaron۴, Arthur Huang۳, Toni Klassen۵, Daniel B. Tumas۶, and Sherman Fong۱

۱۲- http://ajp.amjpathol.org/cgi/reprint/۱۶۸/۴/۱۱۴۸ Impairment of the Intestinal Barrier by Ethanol Involves Enteric Microflora and Mast Cell Activation in Rodents Laurent Ferrier*, Florian Bérard*, Laurent Debrauwer , Chantal Chabo*, Philippe Langella , Lionel Buéno* and Jean Fioramonti*

- ۱۳ http://jpet.aspetjournals.org/cgi/content/full/۳۰۶/۱/۱۳#REF۱۸ Evidence That Nuclear Factor- B Activation Is Critical in Oxidant-Induced Disruption of the Microtubule Cytoskeleton and Barrier Integrity and That Its Inactivation Is Essential in Epidermal Growth Factor-Mediated Protection of the Monolayers of Intestinal Epithelia A. Banan, A. Farhadi, J. Z. Fields, E. Mutlu, L. Zhang, and A. Keshavarzian

۱۴ - Intestinal epithelial hyperpermeability: update on the pathogenesis of gut mucosal barrier dysfunction in critical illness. Fink MP Department of Critical Care Medicine, University of Pittsburgh School of Medicine, Pennsylvania ۱۵۲۶۰, USA. [e-mail]

---