اختیار انسان و شب قدر

آنچه از مجمــوع مباحث به دست میــآید این است كه با ملاحظـه آیـات و روایـات و دریافت ها و مشاهدات, اطمینان كامل پیدا می كنیم كه شب قدر هیچ گونه منافاتی با اختیار انسان ندارد و یقین, او در مقـدرات و سرنوشتی كه در شب قدر برایش رقم می خورد موثر است حتی می شود گفت كه نقش اصلی را به خود انسان سپرده اند تا آنچه بخواهد برای فردا رقم بزند

آنچه از مجمــوع مباحث به دست میــآید این است كه با ملاحظـه آیـات و روایـات و دریافت ها و مشاهدات، اطمینان كامل پیدا می كنیم كه شب قدر هیچ گونه منافاتی با اختیار انسان ندارد و یقین، او در مقـدرات و سرنوشتی كه در شب قدر برایش رقم می خورد موثر است؛ حتی می شود گفت كه نقش اصلی را به خود انسان سپرده اند تا آنچه بخواهد برای فردا رقم بزند.

ادله ای كه نقش انسان را در مقدرات شب قدر ثابت می كند به شرح زیر تقدیم می گردد:

۱- حالات و دریافت های شخصی

كسانی كه اهل دعا و راز و نیاز و اهل شب قدر هستند، نقش خویش را در شب قدر به خوبی دریافته اند. گاهی این حالات آن چنان ژرف و تاثیرگذار است كه تا شب قدر آینده و بلكه تا آخر عمر، در همه افكار، اخلاق، كردار و رفتار شخص رخنه كرده و آن را در یك خط و سیر معنوی قرار می دهد. دیگرانی هم كه به این حد از معنویت راه پیدا نمی كنند، به فراخور حال خود از مجالس و محافل و شب زنده داریهای شب قدر بهره برداری كرده و فیض معنوی می برند. ریشه اصلی این دگرگونی ها و حالات، به خود افراد بر می گردد و اینكه تا چه حد خود را آماده بهره برداری از بركات شب قدر و فضیلت های آن كرده باشند. اگر معنویاتی كه در شب قدر نصیب انسان شده و در زندگی آن ها تحولی آفریده، هیچ ارتباطی با آنان نداشته باشد و تنها به خدا و فرشتگان و نویسندگان مربوط باشد كه هر چه بخواهند، برای هر كس بدون ملاحظه حالاتش تقدیر كنند در این صورت مقتضای حكمت و مصلحت این است كه یا به هیچ كس هیچ ندهند و یا آنچه می دهند، به همه یكسان و علی السویه بدهند؛ در حالی كه ما می دانیم همه بركات خداوندی در شب قدر برای بندگان سرازیر می گردد و با اختلاف و تفاوت به آنان داده می شود؛ پس نتیجه می گیریم تنها دلیل این تفاوت، كارها و اعمال و میزان تلاش خود بندگان است و بس. نتیجه اینكه یكی از راه های رسیدن به اینكه آیا افراد در مقدرات منتخب قدر، صاحب نقش هستند یا نه، این است كه ببینیم چه اندازه دگرگونی در همین شب با بركت در آنان ایجاد گشته است.

٢- شناساندن شب قدر

خداوند تبارك و تعالی با نزول سوره ای خاص، شب قدر را به مردم معرفی فرموده است. در دو آیه این سوره مباركه فرموده است: قرآن در شب قدر نازل شده و فرشتگان در آن شب فرود میآیند. سپس افزوده است: شب سلامت است. و فرموده است: عمل صالح در او، برابر با عمل صالح در طول هزار ماه است. فردی به امام باقر (ع) عرض كرد: مراد و مقصود از اینكه شب قدر بهتر از هزار ماه است چیست؟ حضرت فرمودند: ((والعمل الصالح فیها من الصلاه والزكاه و انواع الخیر خیر من الف شهرلیس فیها لیله القدر)) (۱)؛ كار شایسته از قبیل نماز و زكات، صدقات و انفاقات و، انواع خوبی ها در آن شب برتر از هر كار شایسته ای است كه در مدت هزار ماه كه شب قدر در آن نیست، انجام شود. اگر كارهای نیك بندگان و چند برابر پاداش آن تاثیری در مقدرات و سرنوشت افراد در شب قدر ندارد، از گفتن و دانستن آن چه سودی عاید بندگان می شود؟ اگر نزول قرآن در شب قدر و بیان كردن این مطلب، سود و زیانی را متوجه هیچ كس نمی كند، چه انگیزه ای در اعلام این شب نهفته است؟ اگر دانستن نزول فرشتگان، در نتیجه تلاش افراد سودمند نباشد، چرا باید مردم در جریان آن باشند و دانستن آن چه گره ای از كار بندگان می گشاید؟ می دانیم كه كار بیهوده حتی از افراد عادی و معمولی پسندیده نیست، چه رسد به پروردگار آسمان و زمین كه هیچ كاری را بدون حكمت و مصلحت انجام نمی دهد. حكمت معرفی شب قدر به عنوان شبی كه قرآن در آن نازل شده و شبی كه مقدرات در آن سامان داده می شود، این است كه بنده سرنوشت و مقدرات خویش را به قرآن پیوند بزند و آن را سرمشق و سرچشمه فكر و عمل خویش قرار بدهد،اگر كردارش موافق با قرآن و در جهت آن باشد، عمل كننده به آن سعادتمند است واگر خدای نكرده مخالف با قرآن باشد، فاعل آن شقی خواهد بود.

۳- اجماع و سیره مسلمانان

می دانیم كه همه دانشمندان اسلام و مسلمانان از هر فرقه و گروهی، بر اهمیت شب قدر و احیای آن تاكید فراوان دارند و به شب زنده داری آن شب، اهتمام می ورزند. نقل شده كه یكی از دانشمندان بزرگ اسلام، برای اینكه شب قدر را درك كند، یك سال تمام یعنی حدود ۳۵۷ شب، از سر شب تا به صبح شب زنده داری كرد.(۲) این همه اقبال و توجه به تشكیل اجتماعات با شكوه برای خواندن دعا و مناجات و راز و نیاز و تضرع و ابتهال، همراه گریه وزاری و استغفار، برخاسته از یك واقعیت انكارناپذیر است و آن دخالت انسان ها در سرنوشت خودشان است.

۴- سفارش امامان دین بر احیای شب قدر حتی در حال بیماری

امام صادق(ع) به ابوبصیر می فرماید: ((وصل فی كل واحده منهما مئه ركعه))؛ در هر یك از دو شب بیست و یكم و بیست و سوم صد ركعت نماز بخوان ((واحیهما ان استطعت الی النور))؛ تا می توانی آن دو شب را تا سپیده صبح شب زنده داری كن ((واغتسل فیهما))؛ در آن دو شب غسل كن. ابو بصیر عرض كرد اگر نتوانستم ایستاده نماز بخوانم؟ فرمودند: نشسته بخوان. اگر باز هم نتوانستم؟ خوابیده بخوان.

اگر باز هم نتوانستم؟ ایرادی ندارد كه سر شب كمی بخوابی و باقی مانده شب ر، به هر نحوی كه می توانی به عبادت بپردازی، چون در ماه رمضان، درهای آسمان گشوده است، شیطان ها در زنجیرند و اعمال مومنان پذیرفته می شود. از حدیث فوق، می توان تاثیر فراوان كارهای انسان را بر سرنوشت او ارزیابی كرد. می بینیم ابوبصیر كه یك راوی زبردست و كار كشته در فن روایت است، با پیش بردن مرحله به مرحله سوال ها در صدد آن است كه ژرفای شب قدر و اهمیت عمل در آن شب را به دست آورد؛ امام (ع) هم، چنان بر اهمیت عبادت در شب قدر پافشاری می فرمایند كه رضایت نمی دهند بنده حتی اگر بیمار باشد، از نتیجه اعمال صالح خویش محروم گردد. نكته در خور توجهی كه تاثیر انسان را مشخص می كند، جمله پایانی امام (ع) است كه آن را به عنوان ریشه و علت تاكید و تشویق بر عمل صالح بیان فرموده اند؛ آنجا كه فرمودند: ((و تقبل اعمال المومنین))؛ اعمال مومنان در شب قدر پذیرفته می شود. (۳)

٥- تشویق زیاد به دعاهای ماثور و راز و نیاز

می دانیم كه دعاهای شب قدر، از طولانی ترین و پر محتواترین دعاهاست؛ دعاهایی مانند ((جوشن كبیر))، ((ابوحمزه ثمالی)) و امثال آن ه، كه اگر با حال و توجه خوانده شود، مایه انقلاب و دگرگونی روحی است، ادعیه ای كه انسان را با دریایی از معارف آشنا می كند. انسان با خواندن دعا از یك طرف، با یاد آوری لطف، گذشت، كرم، رحمت و بخشش بی پایان خدای مهربان او را در كنار و دستگیر خویش می بیند و نور امید در دلش می درخشد و از دیگر سو، با یاد آوردن سختی های جان كندن، تنگی و فشار قبر، گرفتاریهای عالم برزخ، حساب و كتاب فردای قیامت، شعله های دردناك و سوزان دوزخ و حسابرسی دقیق در صحرای محشر، تمام وجودش، سرشار از ترس و نگرانی گردیده و آنچه عیش و نوش است فراموش كرده و گذشته خود و آنچه بوده و كرده است را با آنچه باید باشد می سنجد و زیانی كه در گذشته متوجه وی شده است را در می یابد و علاوه بر شك و تردیدی كه نسبت به راه و روش نا مطلوب خویش پیدا می كند، ندامت سراسر وجودش را پر كرده و تصمیمی سرنوشت ساز می گیرد و مسیر زندگی اش را دگرگون می كند. اگر هم به این مرحله نرسد، لااقل بر كردار خود بیشتر مواظبت خواهد داشت؛ زیرا بیم و امیدی كه دستاورد شب قدر است در مراحل زندگی به یاریاش می شتابد. در مقابل، اگر كسی از دعا رو برگرداند و شب قدر را هم به غفلت سپری كند، در همان جمود و غفلت، زندگی را به پایان خواهد برد و سرنوشتی شقاوت بار در انتظارش می باشد. از گفتار فوق، این نتیجه به دست میآید كه در واقع خود انسان وارد مسیر سرنوشت خویش گشته و آن را تغییر می دهد. گاهی برای پیمودن مسیر مقدرات، بر بال دعا و گاه بر بال عمل می نشیند؛ گر چه دعا هم نوعی عمل محسوب می شود. بنابراین، دعا در شب های قدر كه یك كار اختیاری است منشااثر است و در سرنوشت افراد دخالت دارد؛ به همین دلیل به آن سفارش اكید شده است. علاوه بر سفارش شفاهی بزرگان دین و علمای اسلام به خواندن دعاها در طول سال، در شب های قدر تاكید بیشتری بر این امر شده است؛ پس حتما منشا اثر است وگرنه كار لغو و بیهوده از بزرگان سر نمی زند.

۱- اصول كافی ، ج ۴، ص ۱۵۸.می گردد (۱۶).

۲- فوائد الرضویه ، ص ۱۰ - قصص العلم، ص ۱۸- سیمای فرزانگان ، ج ۳.

۳- وسائل الشیعه، ج ۱۰، باب ۳۲، ص ۳۵۴.

۴- بحار الانوار ، ج ۹۴، ص ۸۰، ح ۴۷.

۵- كنزالعمال ، ج ۸ ، ص ۵۳۴، ح ۲۴۰۲۸.

۶- همان ، ص ۵۴۵، ح ۲۴۰۹۰.

۷- الترغیب و الترهیب ، ج ۲ ، ص ۹۵، ح ۱۴.

۸- بحار الانوار ، ج ۹۵، ص ۸۲.

۹- تفسیر منهج الصادقین ، ج ۹ ، ص ۲۳۷.

۱۰- بحار الانوار ، ج ۹۵، ص ۱۴۵.

۱۱- همان ، ج ۸۰، ص ۱۲۸.

۱۲- همان ، ج ۹۳، ص ۳۴۱.

۱۳- همان ، ص ۳۴۶.

۱۴- رعد ، آیه ۱۱.

۱۵- روم ، آیه ۴۱.

۱۶- تحفه الاحوذی ، ج ۶ ، ص ۳۴۸ ، ح ۲۲۲۵.

---