آرامش در طوفان

ما كه می گوییم حكومت و ولایت در این زمان با فقها است, نمی خواهیم بگوییم فقیه, هم شاه و هم وزیر و هم نظامی و هم سپور است بلكه می گوییم همان طور كه یك مجلس مؤسسان تشكیل می شود از افراد یك مملكت و همان مجلس, تشكیل یك حكومت و تغییر سلطنت می دهد و یكی را به سلطنت انتخاب می كند

مسائل چندی سبب شده است تا موضوع ثبات و تحول در اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) مورد توجه پژوهشگران قرار گیرد. تمسك به بخش هایی از تفكر سیاسی امام، به سائقه تحكیم دیدگاه های جناحی و یا توجهاتی كه از سر نقد و احیاناً تأثیرپذیری از نظریات رئالیستی، به اندیشه سیاسی ایشان شده است، از مهمترین رهیافت ها در این باب است. دیدگاه اول، از سوی گروه های داخل نظام و دیدگاه دوم از سوی كسانی كه خارج از نظام قرار دارند، ارائه شده است. البته اندكی هم هستند كه درون نظام قرار دارند و در ردیف گروه دوم قرار می گیرند.گروه سومی هم هستند كه سعی كرده اند با بی طرفی و از سر علم و با تكیه بر روش معتبر ، به توضیح موضوع ثبات و تحول در اندیشه حضرت امام(ره) بپردازند.

هیچ كدام از دیدگاه های اول و دوم تاكنون موفق به توضیح میزان ثبات یا تحول در اندیشه سیاسی امام نشده اند. گروه سوم نیز تلاششان ناكافی بوده است. بر همین اساس اوّلاً، اندیشه سیاسی امام دچار تحول شده است. ثانیاً، این تحول مبتنی بر اصول ثابتی بوده است. ثالثاً، آن اصول ثابت، مشتمل بر مواردی چون اجتهاد ، شرایط زمان و مكان ، تكلیف، مصلحت، اصل تقدم اهم بر مهم، اصل عمل به قدر مقدور و سایر اصول می شود. رابعاً، تحول در اندیشه سیاسی یك متفكر، نه نقطه قوت آن اندیشه است و نه نقطه ضعف آن، بلكه جهت تحول و مبنای آن است كه موجب قوت یا ضعف می گردد.

۱.تحولات اندیشه سیاسی امام خمینی(ره)

از آنجا كه این پژوهش عهده دار تبیین اندیشه سیاسی امام نیست، صرفاً به بیان نقاط عطف، كه نشان دهنده تحول در اندیشه است، اكتفا خواهد كرد. مهمترین منابع اندیشه سیاسی امام، عبارتند از: كشف الاسرار، كتاب البیع، مصاحبه ها و نامه ها. مخصوصاً نامه هایی كه در آخرین سال های زندگی ایشان صادر شده است.

الف. كشف الاسرار: این كتاب در سال ۱۳۲۳(ه.ش) به نگارش درآمده است. هدف عمده از نگارش كشف الاسرار، پاسخگویی به اتهاماتی بود كه نویسنده «اسرار هزارساله» و دیگران، به اسلام، حوزه های علمیه و علما زده بودند. در ضمن ردّ این اتهامات بود كه حضرت امام، حمله های تندی علیه رژیم پهلوی، به ویژه رضاخان داشتند. همچنین در بخش هایی از این كتاب، مطالبی آمده است كه مربوط به اندیشه سیاسی ایشان می شود. آنچه برای برخی از افراد ایجاد سؤال كرده است، همین مطالب است، چرا كه در برخی موارد، به نظر می رسد كه حكومت سلطنتی مورد تأیید قرار گرفته است و در بخشی از مطالب، اساساً حكومت سلطنتی نفی و حكومت اسلامی به جای آن پیشنهاد شده است. نظریه اخیر بعدها از سوی حضرت امام شرح و بسط بیشتری یافت و با تشكیل نظام جمهوری اسلامی وارد مرحله نوینی شد. در اینجا به برخی از مستندات تصریح كرده و با توجه به اهمیت آنها، از زاویه بحث این پژوهش، تأملات بیشتری در آنها می كنیم.

۱. در یك مورد می خوانیم: «ما ذكر كردیم كه هیچ فقیهی تاكنون نگفته و در كتابی هم ننوشته كه ماه شاه هستیم یا سلطنت حق ما است. آری همان طور كه ما بیان كردیم، اگر سلطنتی و حكومتی تشكیل شود، هر خردمندی تصدیق می كند كه خوب است و مطابق مصالح كشور و مردم است. تشكیلاتی كه براساس احكام خدا و عدل الهی تأسیس شود، بهترین تشكیلات است، لكن اكنون كه آن را از آنها نمی پذیرند، اینها هم با این نیمه تشكیلات هیچ گاه مخالفت نكرده و اساس حكومت را نخواستند به هم بزنند و اگر گاهی هم با شخص سلطانی مخالفت كردند، مخالفت با همان شخص بوده از باب آن كه بودن او را مخالف صلاح كشور تشخیص دادند وگرنه، با اصل اساس سلطنت تاكنون از این طبقه مخالفتی ابراز نشده[است]؛ بلكه بسیاری از علمای بزرگ عالی مقام، در تشكیلات مملكتی با سلاطین همراهی ها كردند؛ مانند: خواجه نصرالدین و علامه حلی و محقق ثانی و شیخ بهائی و محقق داماد و مجلسی و امثال آنها[...] مجتهدین همیشه خیر و صلاح كشور را بیش از همه می خواهند.» ( كشف الاسرار ،(بدون مشخصات)، ص۱۸۷- ۱۸۶)

برخی خواسته اند از مطالب مذكور نتیجه بگیرند كه گویا امام با حكومت سلطنتی مخالفتی نداشته اند.

۲. اما در همین كشف الاسرار، از نوع و بلكه از انواع دیگری از حكومت هم یاد شده است. به این بخش از متن كشف الاسرار توجه كنید:

«ما كه می گوییم حكومت و ولایت در این زمان با فقها است، نمی خواهیم بگوییم فقیه، هم شاه و هم وزیر و هم نظامی و هم سپور است؛ بلكه می گوییم همان طور كه یك مجلس مؤسسان تشكیل می شود از افراد یك مملكت و همان مجلس، تشكیل یك حكومت و تغییر سلطنت می دهد و یكی را به سلطنت انتخاب می كند.و همان طور كه یك مجلس شورا تشكیل می شود از یك عده اشخاص معلوم الحال و قوانین اروپایی یا خود درآری را بر یك مملكت كه همه چیز آنها مناسب با وضع اروپا نیست تحمیل می كنند و همه شماها كوركورانه آن را مقدس می شمرید و سلطان را با قرارداد مجلس مؤسسان سلطان می دانید و به هیچ جای عالم و نظام مملكت برنمی خورد؛ اگر یك همچو مجلس از مجتهدین دیندار كه هم احكام خدا را بدانند و هم عادل باشند، از هواهای نفسانیه عاری باشند و آلوده به دنیا و ریاست آن نباشند و جز نفع مردم و اجرای احكام خدا غرضی نداشته باشند تشكیل شود و انتخاب یك نفر سلطان عادل كنند كه از قانونهای خدایی تخلف نكند و از ظلم و جور احتراز داشته باشد و به مال و جان و ناموس آنها تجاوز نكند، به كجای نظام مملكت برخورد می كند؟»(پیشین، ص۱۸۵)

با تأمل در متن مذكور، به نظر می رسد كه حكومت سلطان عادل كه تحت نظارت علما و با نصب آنها به اداره امور بپردازد، بدون اشكال است و لااقل به نظر امام، می توان از این نوع حكومت سخن گفت.

برخی از مطالب ارائه شده در مصاحبه های دوران انقلاب نیز قرابتی با مطالب مذكور دارد. امام در پاسخ به سؤالی می گوید: «من در آینده[پس از پیروزی انقلاب اسلامی] همین نقشی كه الان دارم را خواهم داشت؛ نقش هدایت و راهنمایی و در صورتی كه مصلحتی در كار باشد، اعلام می كنم و اگر چنانكه خیانتكاری در كار باشد، با او مبارزه می كنم، لكن من در خود دولت هیچ نقشی ندارم.» (صحیفه نور،ج،۴ص۲۰۶)

۳. در كشف الاسرار مطالبی آمده كه نشان می دهد امام، هیچ یك از دو نوع حكومتی را كه ذكر شد، مشروع نمی داند، بلكه در نظر ایشان حكومت مشروع، حكومت الهی است كه فقیه جامع الشرائط در رأس آن باشد: «جز سلطنت خدایی، همه سلطنت ها برخلاف مصلحت مردم و جور است و جز قانون خدایی، همه قوانین باطل و بیهوده است.» (كشف الاسرار،ص۱۸۶)

حضرت امام در رد ادعای نویسنده «اسرار هزارساله» كه گفته بود هیچ دلیلی برای این مطلب كه حكومت حق فقیه است، وجود ندارد، چنین سخن گفته است: «مبانی فقهی، عمده اش اخبار و احادیث ائمه است كه آن هم متصل است به پیغمبر خدا و آن هم از وحی الهی است.» (همان،ص۱۸۷) آن گاه حضرت امام به ذكر چند حدیث پرداخته و ذیل یكی از آنها چنین نتیجه گرفته است: «پس معلوم شد آنهایی كه روایت سنت و حدیث پیغمبر می كنند، جانشین پیغمبرند و هرچه برای پیغمبر از لازم بودن اطاعت و ولایت و حكومت ثابت است، برای آنها هم ثابت است، زیرا كه اگر حاكمی كسی را جانشین خود معرفی كرد، معنی اش آن است كه كارهای او را در نبودنش او باید انجام دهد.» (همان،ص۱۸۸)

در جمله فوق دقت كنید. با این كه جمله مذكور در كشف الاسرار آمده است، اما تمامی اندیشه سیاسی امام(ره)، حتی ولایت مطلقه فقیه را در بر دارد. این سه نظریه چگونه با یكدیگر قابل جمع است؟ به نظر می رسد، آنان كه كشف الاسرار را در تبیین اندیشه سیاسی امام نادیده می گیرند به این دلیل كه پاره ای از افكار مطرح شده در این كتاب با مبحث ولایت فقیه قابل جمع نیست كار درستی نمی كنند. عظمت امام در این است كه بتوانیم اصالت فكرش را در كشف الاسرار نشان دهیم. حضرت امام در ادامه، نظریه سوم را در منابع بعدی به نحو روشن تر و شفاف تری تبیین كرده است.

ب.كتاب البیع: امام خمینی در اول بهمن ۱۳۴۷(ه.ش) در اثنای بحث فقهی مكاسب ، موضوع ولایت فقیه را محور تدریس خویش قرار داد. در این درس كه محتوای آن، هم در كتاب البیع آمده است و هم به صورت مستقل در همان زمان توسط شاگردان ایشان منتشر شده، آمده است كه «بر تمام مسلمانان و پیشاپیش آنان بر علمای روحانی و طلاب حوزه های علمیه اسلامی واجب است كه علیه سمپاشی های دشمنان اسلام، به هر وسیله ممكن، قیام كنند تا اینكه بر همگان آشكار شود كه اسلام برای اقامه حكومتی عدل گستر آمده است.» (ترجمه مبحث ولایت فقیه،ص۲۰)

به چند نكته اساسی كه در این درس ها مطرح شده است اشاره می كنیم. امام (ره) در مورد لزوم برپایی حكومت اسلامی متذكر شده اند كه «احكام اسلامی، اعم از قوانین اقتصادی و سیاسی و حقوقی، تا روز قیامت باقی و لازم الاجرا است.[...] این بقا و دوام همیشگی احكام، نظامی را ایجاب می كند كه اعتبار و سیادت این احكام الهی را تضمین كرده، عهده دار اجرای آنها شود؛ چه، اجرای احكام الهی جز از رهگذر برپایی حكومت اسلامی امكان پذیر نیست.»(همان،ص۲۳)

ایشان درباره اهداف حكومت اسلامی فرموده اند:« لزوم حكومت به منظور بسط عدالت و تعلیم و تربیت و حفظ نظام جامعه و رفع ظلم و حراست مرزهای كشور و جلوگیری از تجاوز بیگانگان، از بدیهی ترین امور است، بی آنكه بین زمان حضور و غیبت امام و این كشور و آن كشور فرقی باشد.»(همان،ص۲۴)

و بالاخره نتیجه گرفته اند كه « پس، اقامه حكومت وتشكیل دولت اسلامی بر فقیهان عادل، واجب كفایی است.»(همان،ص۳۳) بر همین اساس است كه در اندیشه سیاسی امام، فقها مكلف بودند كه برای تحصیل حكومت تلاش كنند و البته اگر یكی از فقیهان زمان به تشكیل حكومت توفیق یافت، بر سایر فقها لازم است كه از او پیروی كنند. (همان)

دكترنجف لك زایی

---