خیـانـت و مـکـافـات

ردپای خیانت در ادبیات کلاسیک جهان

آه ای روح من، فتنه اینجا خفته است. همه را او موجب شده و شما ای ستارگان آزرمگین مپسندید که با شما بگویم چه کرده است. همه را او سبب شد اما خونش را نخواهم ریخت و این پوست سفید‌تر از برف را که همچون مرمری که بر گورها می‌نهند صاف است، زخم‌دار نخواهم کرد. با این همه باید بمیرد وگرنه باز در حق دیگر مردان خیانت خواهد کرد...

«اتللو» اثر ویلیام شکسپیر

حسادت همراه با عشق در ادبیات کلاسیک جهان و ایران دستمایه بسیاری از داستان‌های عاشقانه ماندگار شده است. به نظر می‌رسد بشر همراه با عشق، حسادت را نیز شناخت و در بسیاری از این داستان‌ها عاقبت عاشق به دلیل عشقی کور و حسادتی بی‌منطق معبود خود را به نیستی می‌کشاند. شاید وقت آن رسیده است که انسان متفکر امروزی از برداشت‌های شتابزده و احساسی از خیانت یا وفاداری فاصله بگیرد و به عشق خود از زاویه‌‌ای دیگر و صبورانه‌تر نگاه کند.

● اختلاف طبقاتی در عشق و توطئه بدخواهان

نمایشنامه درام (اتللو) که در قرن هفدهم نویسنده معروف انگلیسی، شکسپیر، آن را نوشت، پرجاذبه‌ترین داستان خیانت در ادبیات کلاسیک است. داستان درباره عشق پرشور اتللو، ناخدایی سیاه‌پوست به دختر یکی از سناتورهای ایتالیای کهن به نام «دزدمونا» است.

اتللو باوجود مخالفت طبقه اشراف آن روزگار ونیز، موفق می‌شود عشق دزدمونا را به دست آورد و با او ازدواج کند. از همان هنگام، عشق، حسادت و توطئه عناصر اصلی زندگی این دو دلداده می‌شود. وقتی زندگی مشترکشان را شروع می‌کنند، توطئه‌های کینه‌توزان، عشق آن دو را هدف می‌گیرد.

زوج جوان در توطئه و فریب گرفتار می‌شوند. اشراف درباری که روزی سودای ازدواج با زیباروی ونیز را در سر می‌پروراندند از یک سو و دریاسالارانی که به موفقیت و کامیابی ناخدای سیاه پوست حسادت می‌کنند، از سوی دیگر نمایشی را تدارک می‌بینند که در آن دزدمونای پاک و غافل از توطئه را گناهکار جلوه دهند.

یادگاری‌های زمان دلدادگی زوج‌ جوان در گوشه و کنار اقامتگاهشان یا در دست رقبای عشقی اتللو دیده می‌شوند و با نیرنگ، نقل‌قولی ساده از دزدمونا درباره فلان اشراف‌زاده که روزی به خواستگاری‌اش آمده بوده به عنوان سندی بی‌خدشه در باب خیانت او دهان به دهان می‌گردد تا به گوش اتللو برسد.

● بدگمانی و حسرت

قلب اتللو که زمانی سرشار از عشق بی‌خدشه به دزدمونا بود، آرام آرام از شک و بدگمانی پر می‌‌شود. آنان که در پی جدا کردن آن دو دلداده از یکدیگرند، از روی حسادت نقشه پایان دادن این عشق را می‌چینند و اتللو و دزدمونا را هر یک با ترفندی به سوی دامی مهلک می‌کشانند. اتللو به تدریج با دیدن نشانه‌های دروغین خیانت همسر، بدگمان می‌شود و هرگز به این فکر نمی‌افتد که این بدگمانی را با شریک زندگی خود که بی‌نهایت دوستش ‌دارد، در میان بگذارد.

در تنهایی خود دزدمونا را محاکمه و سپس محکوم می‌کند. زندگی عاشقانه آنان پایان غم‌انگیزی دارد. از نظر اتللوی عاشق، همسرش به دلیل خیانت سزاوار مرگ است و سرانجام دزدمونا در بستر، سرشار از عشق به همسرش قربانی توطئه اطرافیان می‌شود. اتللو پس از کشتن دزدمونا به اشتباه خود پی می‌برد؛ کشفی بسیار دیرهنگام و می‌فهمد که نااهلان از سر حسادت گام به گام او را به سوی نابود کردن معبودش کشانده‌اند. از قرن هفدهم به این سو که نمایشنامه اتللو اجرا شده، منتقدان بسیاری از جهات مختلف به آن توجه داشته و شخصیت‌های مختلف آن را از نظر روان‌شناسی بررسی کرده‌اند.

حسادتی که به جان اتللو افتاده بوده و ساده‌دلی دزدمونا دستمایه‌ای بوده برای آنچه در عرصه ادبیات کلاسیک مظهر حسادت، خیانت و سوءتفاهم نامیده می‌شود. برخی عبارت‌های این درام ضرب‌المثل‌گونه شده‌اند، «باید دلم را روی دست بگیرم» و «مردی که در پیروی عشق راه عقل ندید ولی از جان عشق ورزید»

هر سردی‌ای دال بر خیانت نیست و هر حرف دوپهلویی را نمی‌توان نشانه‌ای از بی‌مهری دانست. در بسیاری موارد آنچه از طرف یکی از زوجین خیانت تلقی می‌شود، سوءتفاهمی است که در بستر تفاهم متقابل و با صحبت رودررو می‌توان به آن پایان داد. مراقب باشید شما اتللوی دیگری نشوید، عشقتان را پاس بدارید و فقط در خلوت خود به قضاوت ننشینید.

مرجان یشایایی