مترو بازار

وجود نیروی کار فراوانِ بدون تخصص علاوه بر تشدید نرخ بیکاری, به افزایش شمار قراردادهای خارج از چارچوب قانون کار, پرداخت نشدن دستمزد طبق مصوبه شورای عالی کار, بیمه نکردن, مخدوش شدن پرداخت سنوات, عیدی, پاداش و دیگر مزایای شغلی می انجامد و مشاغل جدید و کاذبی مانند دادزنی, دلالی, کارت پخش کــــنی, وردستی, گریه کنی در مجالس ترحیم, شیشه پاک کنی سر چهارراه ها و دست فروشی را رقم می زند

وجود نیروی کار فراوانِ بدون تخصص علاوه بر تشدید نرخ بیکاری، به افزایش شمار قراردادهای خارج از چارچوب قانون کار، پرداخت نشدن دستمزد طبق مصوبه شورای عالی کار، بیمه نکردن، مخدوش شدن پرداخت سنوات، عیدی، پاداش و دیگر مزایای شغلی می انجامد و مشاغل جدید و کاذبی مانند دادزنی، دلالی، کارت پخش کــــنی، وردستی، گریه کنی در مجالس ترحیم، شیشه پاک کنی سر چهارراه ها و دست فروشی را رقم می زند. برخی از این شغل ها که همواره به عنوان مشاغل کاذب معرفی می شده است و معمولاً مردان به انجام آن روی می آوردند، اکنون تعداد قابل توجهی از زنان را به خود مشغول داشته است.

هرچند تصور موجود از روحیه زنانه تعریف کلیشه ای در ذهن ها ایجاد می کند، ولی مطابق آمارهای موجود، سال به سال بر تعداد زنان دست فروش در سطح شهر و به ویژه مترو افزوده می شود. به نظر می رسدافزایش فشار اقتصادی بر خانواده ها موجب برخی تابوشکنی ها می شود تا روز به روز زنان بیشتری به چنین شغل هایی روی بیاورند. آمارها نشان می دهد بیشتر زنانی که در مترو دست فروشی می‌کنند، زنان سرپرست خانواری هستند که می دانند قرار گرفتن تحت پوشش سازمان های امدادی دردی از ایشان دوا نمی کند و این موضوع موجب شده است تا خودشان آستین بالا بزنند.

● دستفروشی

مترو به عنوان وسیله ارتباطی و راهی سریع برای سفرهای درون شهری، بیش از چهارده سال است که در دل تهران بزرگ برای خود جایی باز کرده است و روزانه چیزی حدود ۲ و نیم میلیون مسافر را جا به جا

می کند؛ وسیله ای سریع و ارزان، به دور از ترافیک و گرما و سرمای روی زمین که به دلیل استفاده فراگیر و همگانی از آن، افراد از اقشار مختلف در آن حضور می یابند و اشکال مختلفی از رفتارهای اجتماعی را رقم می‌زنند. با حرکت نخستین قطارها کار دست فروشان هم آغاز می شود. مهم ترین وی‍ژگی کالاهایی که در مترو خرید و فروش می شود، هرچه سبک تر بودن و قابل حمل بودن آنهاست تا بتوان آنها را با مشکلات کمتری جابجا کرد و از دید مأموران قطار پنهان نگاه داشت.

افراد مختلفی با سبک و سنگین کردن شرایط فردی، اقتصادی و اجتماعی شان دست فروشی در مترو را برای کسب درآمد برمی گزینند.

از کودکان کم سن و سال فال فروش (که لزوماً به انتخاب خودشان رو به این کار نمی آورند) گرفته تا دانش آموزانی با لباس فرم مدرسه، دانشجویان و میانسالان یا گاه سالمندانی که به زحمت بر روی پای خود ایستاده اند. بر اساس مصاحبه ای که با ۳۰ دست فروش مترو در قالب یک تحقیق در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران انجام گرفته است، بیشتر زنان متأهلی که در مترو دست فروشی می کنند، سرپرست خانواده‌شان هستند و بسیاری از مجردها با انگیزه کمک به خانواده، کسب استقلال مالی و عادت به کسب درآمد این کار را انــــــجام می دهند. در تحقیقاتی که بر روی این موضوع صورت گرفته است، برخی از ایشان نابرابری دستمزدها، بهره‌کشی روحی، جسمی و جنسی که زنان گاه در محیط کار با آن روبرو هستند را از دلایل روی آوردن به دستفروشی برشمرده اند.

● مزایا و معایب

به گفته غلامحسین امامی فر، کارشناس جامعه شناسی، دست فروشی در مترو برای یک زن کاری سنگین و پر استرس است. آنان علاوه بر این که از هیچ گونه مزایایی اعم از بیمه، عیدی، سنوات و حتی امنیت شغلی برخوردار نیستند، تنها سهم کوچکی از سودِ اجناسی که به فروش می‌رسانند، نصیبشان می‌شود. نگرانی ناشی از دستگیر شدن توسط ماموران مترو و از دست دادن اجناس از یک طرف و گاه نگرانی از دیده شدن توسط آشنایان و اقوام، مشتری مداری و مراقبت از کالاها در شلوغی یک مکان عمومی، از دیگر نگرانی هایی است که این زنان با آن دست به گریبان اند. از مزایای دستفروشی در مترو می توان به زنانه بودن محیط، انعطاف پذیر بودن شرایط، خودگردانی، پاره وقت بودن، روزمزد بودن، نبود نیاز به تخصص و سابقه، ورود و خروج آسان، گرما و سرمای مناسب، امکان انجام کار گروهی، نبود نیاز به سرمایه کلان و وجود خریدار تقریباً در همه شرایط اشاره کرد.

ایجاد مزاحمت برای مردم به علت فشرده بودن جمعیت و محدود بودن فضا در مترو چند برابر است و این مساله عواقبی مثل بدخلقی اجتماعی و افزایش خستگی سفرهای درون شهری با مترو به دنبال دارد. به گزارش ایسنا، عده‌ای از مسافران هرروزه مترو که خسته از کار روزانه نیاز به سکوت و آرامش دارند و شلوغی مترو را به دلیل سرعت و ارزانی آن تحمل می کنند، از سروصدای سرسام‌آور داخل واگن های قطار و رفت و آمد فروشندگان که به‌ویژه در ساعات شلوغی گاه با تنه زدن همراه است، شکایت دارند و این وضعیت را مغایر حقوق شهروندی می‌دانند.به علاوه این که وجود چنین پدیده ای موجب نازیبایی فضای مترو می شود.

به گفته دکتر محمد انتظاری، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه، در نگاه کلان تر،تغییر هنجار‌ها و ارزش‌های حاکم بر جامعه بخش دیگری از آسیب‌های اجتماعی دستفروشی در مترواست که لازم است مورد توجه قرار گیرد.

در این میان برخی از افراد از خرید مایحتاج خود در مترو احساس رضایت می‌کنند. زنان خانه داری که اصلاً به قصد خرید از خانه بیرون آمده اند و فروشندگان در مترو بخشی از خرده ریزهای مورد نیازشان را به آنها یادآوری و برایشان تأمین می کنند و شاغلانی که فرصتی برای خرید رفتن ندارند و خرید در مترو را نوعی صرفه جویی در وقت می دانند، از این دسته اند. بعضی هم حضور فروشندگان را در مترو موجب سرگرمی و کوتاه به نظر رسیدن مسیر می دانند.

● قوانین صنفی

هرچه باشد، نمی توان منکر شرایط سخت کار در واگن های قطار شهری شد و همین عامل است که حلقه‌های دوستانه ای در بین فروشندگان ایجاد کرده است. پوشش خبررسانی درباره حضور ماموران و حمایت از یکدیگر در زمان مواجه شدن با ماموران مترو کارهایی است که این زنان برای دوستان خود انجام می‌دهند. فروشندگان مترو، بر اساس قانونی نانوشته، چیزی را ارزان‌تر از قیمت مصوب همکارانشان نمی فروشند و وقتی یکی از همکارانشان در یک واگن مشغول فروشندگی است، با محصول مشابه وی وارد واگن نمی شوند. طبق بخش دیگری از این قوانین نانوشته، کسی که اول وارد شده است باید کالایش را تبلیغ کند و هر وقت ساکت شد نفر بعدی می‌تواند ادامه دهد تا مشتریان به طور کامل از کارایی و قیمت اجناس ایشان اطلاع پیدا کنند.

● تصمیم مسئولان

در میانه بیکاری و مشکلات موجود برای نتیجه بخشی طرح های اشتغال زایی، دستفروشی در مترو کاری است که توسط خود این افراد ایجاد شده است. درست است که مترو فروشگاه نیست، این شغل برنامه ریزی زیربنایی ندارد و شغلی بلندمدت نیست، کاذب است و موجب مزاحمت هایی برای شهروندان می شود ولی مرهمی است بر زخم ناسور فقر خانواده هایی که صورت خود را با سیلی سرخ نگه می دارند و پای صحبت هر کدامشان که بنشینی، توجیهی برای کار خود دارند.

شهرام صداقت، کارشناس جامعه‌شناسی، با اشاره به این که در همه جای دنیا افرادی از طریق دست فروشی روزگار می گذرانند و تفاوت اساسی میان دست فروشی و گدایی وجود دارد، می گوید: فرصت‌‌های اقتصادی باید به‌طور عادلانه در اختیار شهروندان قرار گیرد و باید هرکسی بر اساس داشته‌اش هرچند اندک، این امکان را داشته باشد که موجودی خود را تبدیل به بهتر کند.

وی می‌افزاید: اگر دست فروشی مزاحمت ایجاد کند، طبیعتاً مورد مؤاخذه قرار می‌گیرد، ولی وقتی مزاحمتی ندارد برخورد با آن عوارض دارد، فرد از سر ناچاری دست فروشی می‌کند، اگر این در هم به روی آنها بسته شود، ممکن است وارد فضای مجرمانه شوند و اینجا آن کسی مقصر است که این فرصت اقتصادی را از ایشان دریغ کرده است.

به گفته غلامحسین امامی‌فر، جامعه شناس، نمی‌توان بدون توجه به نیازهای انسانی افراد در جامعه قوانینی تصویب کرد که آنها را به راه‌هایی غیر اخلاقی سوق دهد. زن سرپرست خانوار، که مستمری نهادهای دولتی کفاف هزینه‌های زندگی او را نمی‌دهد و به قول معروف هیچ آب باریکه ای هم ندارد، چه راهی می‌تواند برای تامین هزینه‌های زندگی‌اش در پیش بگیرد؟

حال اگر جامعه می‌خواهد به رفتارهای سوءاخلاقی آلوده نشود دو راه بیشتر پیش رو ندارد، یا شرایط اقتصادی و رفاهی را به وضع مطلوب برساند، یا اینکه به جای برخوردهای خشونت آمیز با این زنان آنها را ساماندهی کرده و کاری کند که در چارچوب رعایت قوانین به شغلی که خودشان آن را ایجاد کرده‌اند، ادامه دهند.

طرح ساماندهی زنان دستفروش مترو که به پیشنهاد مرکز امور زنان و خانواده ریاست‌جمهوری مطرح شده بود، به دلیل کمبود بودجه و نبود هماهنگی میان دستگاه ها معلق مانده و ظاهراً پیشنهادهایی که به زنان دستفروش مترو مبنی بر تأمین غرفه هایی در ایستگاه های مترو داده شده است، برای ایشان راضی کننده نبوده است.

دکتر تهرانی، استاد اقتصاد هم در این باره می‌گوید: با توجه به مشکلاتی که این زنان در اشتغال با آن مواجه هستند، به نظر می‌رسد ایجاد فرصت‌های شغلی مناسب، اهدای وام و تسهیلات کارآفرینی و فراهم کردن امکانات آموزشی برای این دسته از زنان ضرورت داشته باشد. اما این یک هدف بلندمدت است. برای سامان‌دهی به وضعیت فروشندگان سیار، ایجاد بازارچه‌های دائمی و تعبیه مناطقی برای استقرار آنها می‌تواند راهگشا باشد.