بلوغ نظام شهرسازی و مدیریت شهری

حوزه شهرسازی و مدیریت شهری مدرن کشور, به جهت عدم سابقه تاریخی و درون زایی و تقلید از نظام شهرسازی و مدیریت شهری غرب, همیشه محل آزمونِ بدفهمی های کسانی بوده که به اصطلاح شهرساز نامیده می شده اند این عارضه بدخیم, تاروپود شهرسازی و معماری سنتی کشور را از هم گسسته است

«نقد علمی» یکی از شاخصه‌های توسعه یافتگی است. نقد در ذات خود، تشخیص، تدقیق و تفکیک محاسن و معایب یک موضوع مشخص و واحد است.

نقد علمی، تشخیص و تفکیک عالمانه سره از ناسره به منظور تدقیق عملِ علمی، توسعه علم و نهایتاً تحقق توسعه است. نقد در جوامع توسعه نیافته یا وجود ندارد و یا اگر هم وجود دارد، مسموم به بینش و روش عوام‌گرایانه، اهداف و اغراض شخصی و یا گروهی است. این نوع نقد و این جوامع، نه مدافعِ علم و عالم، که قاتل و مقتلِ علم و عالمان‌اند.

حوزه شهرسازی و مدیریت شهری مدرن کشور، به جهت عدم سابقه تاریخی و درون‌زایی و تقلید از نظام شهرسازی و مدیریت شهری غرب، همیشه محل آزمونِ بدفهمی‌های کسانی بوده که به اصطلاح شهرساز نامیده می‌شده‌اند. این عارضه بدخیم، تاروپود شهرسازی و معماری سنتی کشور را از هم گسسته است.

طرح جامع و تفصیلی جدید شهر تهران، نقطه اتفاق انتخاب این مسیر درست بوده است. مسلم است که این اتفاق نمی‌تواند جامع و مانع باشد. اینکه آیا مسیری که در این خصوص انتخاب شده است، همه حقیقت است یا خیر؟ پاسخ آن منفی است. اما این مسیر، آغاز درست یک تجربه است. این شروع، متأثر از چند دهه تجربه آکادمیک و اجرایی در زمینه شهرسازی و برنامه‌ریزی شهری کشور است. طرح جامع و تفصیلی جدید شهر تهران، خود كارگاه تجربه، تدقیق و تثبیت یک مسیر درست است. اما راه ناهموار و افق بی منتهاست.

در خصوص طرح جامع جدید شهر تهران، تاکنون اظهارنظرهای رسمی و غیررسمی متعددی شده است که می‌توان آنها را در سه دسته زیر تقسیم‌بندی کرد:

۱ ) گروهی که به رسم و قاعده نقد علمی، ضمن نقاط قوت، نقاط ضعفی را به طرق مختلف یادآوری کرده‌اند که اغلب آنها در حد بضاعت، امکانات و فرصت موجود و وظایف و مأموریت‌ها، در طرح‌های جامع و تفصیلی اعمال شده است.

۲ ) گروهی که از سر دلسوزی اما عجله و ناآشنایی، به انتقاداتی پرداخته‌اند که اغلب آنها پس از مذاکره و یا رجوع به مستندات طرح جامع، به آن قانع شده‌اند.

۳ ) گروهی که به‌رغم ناآگاهی یا آگاهی، انتقاداتی را بر طرح‌های جامع و تفصیلی جدید شهر تهران وارد کرده‌اند که هم از حیث روش و هم از حیث منش، مسموم و محتوم به زیاده خواهی، تمامیت‌خواهی و غرض‌ورزی بوده است. طرح جامع و تفصیلی شهر تهران هر روز بیش از دیروز، سند وفاق جمعی شد و بیش از پیش بر حقانیت آن صحه گذاشته شده است. طرح جامع، مراحل بررسی همزمان در چند مرجع مرتبط را پشت سر گذاشت و به مرحله تصویب نهایی نزدیک شده است.

با این وجود برخی بر این عقیده‌اند که طرح جامع جدید شهر تهران نیز مانند طرح‌های گذشته با رویکرد مکانیستی و بدون توجه به شرایط، فرهنگ و هویت ملی و محلی تهیه شده است؛ اما باید گفت رویکرد مکانیستی مبتنی بر رابطه علّیِ خطی است. از این نگاه، شهر همانند ماشینی است که از تأثیرگذاری خطیِ برخی عوامل فیزیکی- مهندسی بر هم، شکل گرفته است.

هرگونه اختلال در یک عامل، موجب میرایی و یا اختلال جدی کل دستگاه شهر می‌گردد. در این دیدگاه، تعامل سیستماتیک عوامل متکثرِ طبیعی و انسانی نادیده گرفته می‌شود. در نظام‌های شهرسازی امروز، رویکرد مکانیستی، کاملاً منتفی است. شهرسازی امروز در مرز تعلقات مهندسی و سیاسی و اجتماعی قرار گرفته است.

بنابراین چگونه می‌توان طرح جامع جدید شهر تهران که برای تهیه آن دو سطح مطالعات فرادست و پشتیبان، یعنی نظرسنجی از شهروندان و متخصصان و دولتمردان، بررسی طرح‌ها و برنامه‌های بالادست، مطالعات مدیریت، مالیه، اجتماعی، اقتصادی، حمل و نقل و ترافیک و زیست‌محیطی و سپس برنامه‌ریزی چشم انداز، اهداف و راهبردها انجام شده است را مکانیستی دانست؟ رویکرد روش شناختی طرح جامع جدید شهر تهران نه تنها مکانیستی نیست، بلکه سیستمی است.

در اثر همین جامع‌نگری سیستماتیک بوده است که ساختار فضایی کلانِشهر تهران در طرح جامع جدید بر بنیادهای طبیعی- اکولوژیک، مانند ارتفاعات، تپه‌ماهورها، رود- دره‌ها و بنیادهای تاریخی- فرهنگی استوار و راهبردهای احیای آن تدوین و در طرح تفصیلی تدقیق گردید.

اگرچه رویکرد تجهیز شهر تهران در طرح جامع جدید بر شاخصه‌های مدرنی چون تجهیزات پیشرفته حمل و نقل عمومی و سیستم‌های هوشمند مدیریت و مقاومت سازه‌ای مستحدثات است، اما در راستای توجه به شرایط، فرهنگ و هویت ملی و محلی بوده است که رویکردفلسفی این طرح بر شاخصه‌های پسامدرنی چون تكثر، پویایی، پایداری، هویت مکانی و محلی و غیره مبتنی گشت و در سازمان فضایی محله محور طرح انعکاس یافته است.

بر همین اساس بوده است که برخلاف گذشته، تأکید بر کاهش حمل و نقل شخصی و ماشینی و افزایش حمل و نقل عمومی و توجه ویژه به شبکه پیاده راه‌ها و تردد پیاده شده است. یکی از انتقادات وارده بر طرح جامع جدید شهر تهران این است که این طرح نیز مانند طرح‌های گذشته، بیشتر معطوف به ساختار کالبدی شهر بوده و از جامعیت لازم برای توسعه شهر برخوردار نیست.

قبل از هر چیز یادآوری این نکته ضروری است که طرح جامع شهری، ماهیتاً یک نوع برنامه‌ریزی و طرح‌ریزی فضایی- کالبدی است. از این‌رو اگرچه طرح جامع شهری متأثر از تمام مولفه‌های فرابخشی و بخشی است، اما برنامه یا طرح توسعه شهر نیست. طرح جامع در سلسله مراتب طرح های توسعه شهری، آخرین سطح برنامه‌ها و طرح‌های موضوعی توسعه شهر است. در تکمیل فاصله بین این برنامه با برنامه استراتژیک توسعه شهر (اولین سطح)، انواع برنامه‌ریزی‌های موضوعی طبیعی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، مدیریتی، حمل و نقل، مسکن، تجهیزات و غیره قرار می‌گیرد.

علاوه بر این، در رویکرد راهبردی که طرح جامع جدید شهر تهران بر اساس آن تهیه شده، برنامه‌ریزی شهری (موضوعی فضایی- کالبدی) با طرح تفصیلی به اتمام نمی‌رسد. فاصله طرح راهبردی و طرح تفصیلی مذکور با طرح‌های میان سطحی مختلف شهری تکمیل می‌گردد. طرح تفصیلی نیز مستقیماً منتهی به برنامه‌های اجرایی‌ نمی‌گردد. حدفاصل طرح تفصیلی تا برنامه‌های اجرایی را طرح‌های موضعی و پروژه‌های توسعه و عمران شهری می‌پوشانند.

در تمام طرح‌ها و برنامه‌های مذکور، رعایت رویکرد سیستمی و جامع‌نگری، لازم و ضروری است. بنابراین برنامه‌ریزی مسائل غیر فضایی شهر، مقدم و لازمه برنامه‌ریزی شهری است. به عبارت دیگر، باید به فرابخشی یا فراموضوعی و بین بخشی یا بین موضوعی اندیشید، اما بخشی یا موضوعی برنامه‌ریزی کرد.

اما از آنجا که برنامه‌ها و طرح‌های توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیست‌محیطی و مدیریتی شهر تهران قبلاً تهیه نشده بود، در تهیه طرح جامع جدید شهر تهران، به مطالعات اجمالی در زمینه‌های مذکور پرداخته شده است. تکمیل آن مطالعات و تهیه برنامه‌ها و طرح‌های موضوعی نیز در راهبردهای طرح جامع جدید تصریح شده است.

هیچ موضوعی از موضوعات حیات شهر را نمی‌توان بی‌ارتباط و بدون توجه به موضوعات دیگر در نظر گرفت. طرح جامع جدید شهر تهران هم با این رویکرد روش‌شناختی و پس از انجام و تلفیق سه سطح مطالعات فرادست و تدوین چشم‌انداز، اهداف و راهبردها و مطالعات پشتیبان در تمام زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیست‌محیطی و مدیریتی تهیه شده است.طرح جامع جدید شهر تهران با تلاقی و درهم‌آمیختگی نتایج تمام مطالعات مذکور به تدوین راهبردهای کلان و سپس تدقیق ساختار فضایی شهر در مقیاس شهر و حوزه‌ها و نهایتاًً تدقیق آن در طرح تفصیلی در مقیاس مناطق، نواحی و محلات شهری پرداخته است. از سوی دیگر افرادی بر این عقیده‌اند که طرح جامع جدید شهر تهران بر خلاف روش معمول برنامه‌ریزی، از ابتدا فاقد هدف مشخص بوده است، یا اینکه اهداف اولیه آن در طول تهیه طرح تغییر کرده است.

هیچ برنامه‌ریزی بدون هدف امکان‌پذیر نیست. پروژه تهیه طرح جامع و تفصیلی جدید شهر تهران هم از همان ابتدا (مرحله طراحی) دارای هدف مشخصی بوده که در راهنمای تهیه آن که به تصویب شورای راهبری نهاد تهیه طرح‌های جامع و تفصیلی شهر تهران نیز رسیده، درج شده است. اما ذکر این نکته لازم است که اهداف اولیه طرح از نوع اهداف کیفی و آرمانی است.

اهداف کمی و مأموریت طرح بعد از مرحله شناخت و تحلیل وضع موجود و برای مرحله برنامه‌ریزی و طرح‌ریزی طرح تعیین می‌گردد.

اهداف کیفی می‌تواند در مراحل تکمیل شناخت موضوع، تدقیق شوند. طرح جامع شهر تهران از همان ابتدا بر آن بوده تا سندی را تهیه نماید که بتواند هدایت ساخت و سازها و فعالیت‌های توسعه و عمران و نهایتاً توسعه فضایی شهر تهران بر عهده بگیرد.

برخی بر این عقیده‌اند که طرح جامع جدید شهر تهران به مسائل اساسی شهر، مثل زلزله، مدیریت بحران و آلودگی‌ها بی‌توجهی یا کم‌توجهی کرده است؛ در حالی كه هر یک از مواردی مثل زلزله، مدیریت بحران و آلودگی‌ها، خود از موضوعات برنامه‌ریزی‌های مستقل بخشیِ قبل از تهیه طرح جامع‌اند.

بطور مثال، موضوع زلزله از زیربخش‌های برنامه‌ریزی محیطی، موضوع مدیریت بحران از زیربخش‌های برنامه‌ریزی مدیریت و ایمنی شهر و موضوع آلودگی از زیربخش‌های برنامه‌ریزی محیطی، حمل و نقل و ترافیک و حتی بهداشت و سلامت شهر است. بنابراین برنامه‌ریزی در آن حوزه‌ها خارج از وظایف، مأموریت‌ها و اختیارات طرح جامع است. اما در زمانی که آن برنامه‌ریزی‌ها انجام نشده باشد، در تهیه طرح جامع فقط می‌توان به مطالعات اجمالی اقدام نمود. طرح جامع جدید شهر تهران در حد فرصت، بضاعت و امکان موجود، از تمام ظرفیت‌های موجود استفاده نمود و در مواردی هم به مطالعات اختصاصی دست زد.

این موارد منتهی به اسناد، ضوابط و ملاک عمل و راهبردهای توسعه شهری و یا تعریف طرح‌های موضوعی و موضعی شده‌اند. بدیهی است که هر یک از موضوعات مذکور پس از تکمیل و تدقیق مطالعات، ضمن تهیه طرح‌ها و برنامه‌های موضوعی، موجب اصلاح مستمر طرح جامع و تفصیلی می‌گردند.

---