نجوا در سواحل مرمره

نکاتی درباره سفر ۳۶ ساعته محمود احمدی نژاد به استانبول

سفر ۳۶ ساعته محمود احمدی نژاد به ترکیه در حالی قابل تامل است که پیش از این و در فضای معمول دیپلماتیک و مناسبات منطقه یی و بین المللی و حتی با نوسانات و فراز و فرودهای قبل از روی کار آمدن دولت نهم چنین دیدارهایی در چارچوب روابط تهران- آنکارا عادی و لازمه مناسبات دو کشور تلقی می شد. نه «لائیک» بودن حکومت در ترکیه و نه نزدیکی آن با اسرائیل هیچ گاه مانع از آن نشد که آنکارا لحظه یی منافع اقتصادی خود را فراموش کند و هر دولتی که بر سر کار بوده این نکته را در نظر داشته است. محمود احمدی نژاد هنگامی به ترکیه سفر کرد که از یک سو بیم آن می رفت که استقبال همچون گذشته صورت نپذیرد و از جانب دیگر امریکا و اسرائیل ناخرسندی و ناخشنودی خود را ابراز داشته بودند و طی آن هدف اصلی که از انجام این سفر انتظار می رفت- انعقاد قرارداد نهایی گاز- تحقق نیافت و به جای آن تنها پنج سند همکاری امضا شد که ارتباطی با حوزه انرژی ندارند. با این حال دولت اصولگرا صرف انجام این سفر را موفقیت به حساب می آورد. بسته نشدن قرارداد نهایی همکاری های گازی اما تنها یک وجه از سفر ۳۶ ساعته رئیس جمهور اصولگرای جمهوری اسلامی به استانبول است و پیرامون آن می توان مواردی دیگر برشمرد و نیز همین موضوع را با تفصیل توضیح داد.

● برنامه آگوست

پیش از این محسن امین زاده معاون وزارت امور خارجه در دولت اصلاحات این سفر را به سبب زمان آن در زمره مسافرت های تفریحی برشمرده و توضیح داده بود؛ «مقامات ترکیه در ایام تابستان (ماه آگوست یعنی از ۱۱ مرداد تا ۱۰ شهریور) که ماه مرخصی در اکثر کشورهاست، برنامه دعوتی از مقامات عالی و سران کشورها تدارک می بینند که به آن «برنامه آگوست» می گویند. این دعوت برای تفنن و تفریح تدارک شده است و روسای کشورهای آسیای میانه و قفقاز معمولاً از مشتریان پروپاقرص این برنامه ها در سال های گذشته بوده اند. از ویژگی های دعوت روسای کشورها در ماه آگوست این است که دعوت به استانبول انجام می شود، نه به آنکارا پایتخت این کشور و برنامه های تدارک شده برای میهمانان برنامه های تفریحی و تفننی مورد علاقه آنهاست. رئیس جمهور و نخست وزیر ترکیه هم- اگر طرفین وقت و حوصله داشته باشند یا ضرورت داشته باشد- در دفاتر خود در استانبول- که مربوط به ایام تعطیلی و مرخصی آنان است- با میهمانان خود دیدار می کنند و همه تشریفات تدارک شده نشان می دهد این دیدارها نه در زمره سفرهای عالی حکومتی محسوب می شود و نه رسمی کاری بلکه دعوتی است در حد گردشگری دیپلماتیک.» با این نگاه وی انجام این مسافرت را دور از شأن و جایگاه ایران و ایرانیان دانسته بود. با این حال و همان گونه که آقای امین زاده پیش بینی کرده بود آقای احمدی نژاد به آنکارا نرفت بلکه از او در استانبول استقبال شد اما دیدارهای رسمی هم صورت پذیرفت. مسیر ۲۵ کیلومتری فرودگاه استانبول تا محل اقامت رئیس جمهوری ایران نیز بسته شد. تلویزیون ایران شهروندان استانبول را نشان داد که بعضاً شعار «مرگ بر اسرائیل» سر می دادند و خبرگزاری ها از ترافیک گره خورده این شهر خبر دادند که ساعت ها رفت و آمد را مختل کرد. نکته جالب اینکه در برخی تحلیل های رسمی و از جمله آنچه روزنامه اصلی حامی و هادی دولت نوشت، ادعا شد از این رو به جای آنکارا (پایتخت و مرکز سیاسی) به استانبول رفته اند که به حضور در آرامگاه و ادای احترام به مصطفی کمال پاشا (آتاتورک)- بنیانگذار ترکیه نوین- نیاز نباشد. مقامات جمهوری اسلامی از اینکه به آتاتورک ادای احترام کنند اکراه دارند زیرا او با حضور دین در عرصه سیاست و اجتماع مخالف بود و الگوی رضاشاه در ایران به حساب می آمد. اما واقعیت همان است که گفته شد. از ابتدا سفر به آنکارا اساساً در دستور کار نبود و در نیمه تابستان تنها در استانبول میزبانی می کنند. با این توضیح روشن است که ستودن رئیس جمهور به سبب این تدبیر نیز تا چه اندازه نامربوط است و حضور در آنکارا در کار نبوده که بر سر مقبره آتاتورک در برنامه باشد یا نباشد.

● قراردادی که نهایی نشد

یک روز قبل از آغاز این سفر مقامات امریکایی نسبت به تبعات هر گونه توافق دو طرف در حوزه انرژی هشدار داده بودند. این در حالی است که سال پیش تفاهمنامه یی به امضا رسیده بود که به موجب آن توسعه فازهای ۲۲ تا ۲۴ پارس جنوبی به ترکیه واگذار می شود و بدین ترتیب ایران بخشی از گاز خود را از طریق ترکیه به اروپا صادر می کند و متقابلاً ترکیه تا سه میلیارد دلار در این سه میدان سرمایه گذاری و مشارکت می کند. بر این اساس قرار بود این «تفاهمنامه» تبدیل به «قرارداد» شود اما این اتفاق نیفتاد. «عبدالله گل» با رد فشار امریکا به عنوان مهم ترین عامل موثر در این رخداد و تایید «اختلافات بسیار با ایران» تصریح کرد؛ «ما خودمان تصمیم می گیریم.» پاسخ او برای اینکه چرا قرارداد نهایی امضا نشد نیز این بود؛ «تدارکات لازم آماده نشده است.» محمود احمدی نژاد هم گفت؛ این قراردادها «زمانبر» هستند و لازم است در آنها ظرافت هایی لحاظ شود. بر این اساس پنج سند درباره گردشگری، مواد مخدر، مبارزه با تروریسم، کتابخانه های ملی و حمل و نقل امضا شد که هیچ یک اهمیت و حساسیت قرارداد مشارکت سه میلیارد دلاری در میدان های گازی را ندارد. اهمیت استحصال و برداشت گاز از حوزه پارس جنوبی از این روست که منابع تحت الارضی آن با قطر مشترک است و این کشور به صورت پیوسته به کار خود ادامه می دهد و تاخیر در راه اندازی فازهای تازه پارس جنوبی عملاً به شریک قطری اجازه می دهد بیشتر در این سفره دست اندازی کند. خودداری ترکیه از انعقاد قرارداد نهایی گاز در حالی صورت پذیرفت که غلامحسین نوذری و پرویز فتاح وزیر نیرو همراه رئیس جمهور به استانبول رفته بودند و معلوم است که عقد قرارداد در حوزه انرژی و نفت و گاز در برنامه بوده است. حال آنکه هیچ یک از پنج سند امضاشده ارتباطی با این دو وزارتخانه ندارد.

● تدابیر امنیتی

مقامات ترکیه مدعی شدند نشانه هایی از تهدید امنیتی علیه رئیس جمهوری ایران دریافت کرده بودند و بر این اساس تدابیر خاصی را به اجرا گذاشتند. شدت این تدابیر به حدی بود که همان گونه که گفته شد رفت و آمد در شهر توریستی استانبول را مختل کرد و سبب شد رئیس جمهور ایران به این خاطر از مردم عذرخواهی کند، هرچند هیچ مسوولیتی متوجه میهمان نبود و میزبان چنین تصمیمی گرفته بود. روزنامه های ترکیه نوشتند تنها در جریان سفر جرج بوش رئیس جمهوری امریکا و نیز رئیس حکومت اسرائیل به ترکیه چنین تدابیر شدید امنیتی به کار گرفته شده بود. پیش از این محمود احمدی نژاد از توطئه علیه جان خود در جریان سفر به نیویورک و عراق خبر داده بود. موضوع عراق را خود او با آب و تاب فراوان و در دیدار با روحانیون ارشد در قم اعلام کرد و بعدتر مقامات دیگر از کشف نقشه هایی در امریکا و ایتالیا هم خبر دادند. درباره ترکیه اما خود او سخنی نگفته است. یک احتمال درباره اتخاذ تدابیر ویژه امنیتی می تواند این باشد که امضا نشدن قرارداد نهایی گاز را که نقض توافقات قبلی بود تحت الشعاع قرار دهد زیرا استقبال را رسمی تر و جدی تر از آنچه آقای احمدی نژاد و همراهان می پنداشته اند جلوه می دهد و جای گله باقی نمی گذارد.

● همراهی رحیم مشایی

از منظر رسانه های داخلی، حضور اسفندیار رحیم مشایی معاون احمدی نژاد و رئیس سازمان گردشگری در هیات همراه از این حیث حائز اهمیت بود که پیشتر ۲۰۰ نماینده مجلس هشتم از رئیس جمهور خواسته بودند با او به سبب اظهاراتش درباره «دوستی با مردم اسرائیل» برخورد جدی کند. صبح همان روز- پنجشنبه- نیز محمدرضا باهنر حداقل خواسته را استعفای رحیم مشایی دانست. اما او دوشادوش رئیس جمهور اصولگرا به ترکیه رفت تا اخبار مربوط به استعفا نیز عملاً تکذیب شود. تنها واکنش رحیم مشایی به اعتراضات نامه یی توضیحی بود که خطاب به غلامعلی حدادعادل رئیس کمیسیون فرهنگی و نه رئیس مجلس نوشت و در آن مواضع رسمی درباره اسرائیل را تکرار کرد اما ادعای «دوستی با مردم اسرائیل» را پس نگرفت. ظهر روز جمعه و هنگامی که آقای احمدی نژاد به اتفاق پدر عروس خود در نماز جمعه استانبول حضور یافته بود در تهران خطیب جمعه از اسفندیار رحیم مشایی می خواست عذرخواهی کند. همراهی رئیس سازمان گردشگری در این سفر هر چند با امضای سند گردشگری قابل توجیه است اما حاوی این پیام روشن سیاسی بود که آقای احمد ی نژاد هر قدر نسبت به وزیران خارج از حلقه اصلی خود که اغلب هم برکنار شده اند، حساس نیست اما در حمایت صریح از یاران و مشاوران نزدیک که در شهرداری تهران و ستاد انتخابات در کنار او بوده اند، تردید به خود راه نمی دهد و حتی این شائبه را پدید می آورد که آقای مشایی با هماهنگی رئیس دولت برخی مواضع را اتخاذ می کند. رئیس سازمان گردشگری در عین حال نماینده ویژه رئیس جمهور در نفت و نیرو هم هست و چنانچه قرارداد گازی منعقد می شد او نیز در آیین امضا و تبادل اسناد حاضر می بود.

● بسته پیشنهادی

روزنامه حریت نوشت؛ عبدالله گل در جریان مذاکرات خود با محمود احمدی نژاد در حاشیه سواحل دریای مرمره دو توصیه را به صورت دوستانه اما ویژه با همتای ایرانی خود در میان گذاشته است؛ نخست اینکه ایران بسته پیشنهادی ۱«۵ را بپذیرد(دست از غنی سازی اورانیوم بردارد و متقابلاً پاداش هایی دریافت کند) زیرا بر پایه اطلاعات او بسته دیگری در کار نیست. توصیه دوم اینکه «اوباما»- کاندیدای حزب دموکرات در انتخابات ریاست جمهوری امریکا- را جدی نگیرد یا دست کم به او دل نبندد و گمان نکند که در صورت پیروزی وی از فشارها کاسته می شود. رئیس جمهور ایران در این باره اظهارنظر نکرده است اما توصیه آقای گل به مقامات جمهوری اسلامی خبر نادرستی به نظر نمی رسد زیرا ترکیه پیش از این نیز چنین موضعی اتخاذ کرده بود و از سوی دیگر موقعیت ویژه یی دارد؛ همسایه ایران و عضو ناتو و در عین حال نزدیک ترین حزب به اسلامگرایی، هر چند جنس اسلامگرایی حزب اعتدال و توسعه با اسلام سیاسی تفاوت دارد. نگاه مقامات ایران به عبدالله گل و رجب طیب اردوغان مثبت است و آنچه را که از زبان این دو می شنوند نه در راستای تامین منافع غرب که از سر دلسوزی ارزیابی می کنند اما تاکید مقامات ترکیه بر اختلافات بسیار با تهران در عین اشتراکات قابل توجه و علایق فی مابین نشانه یی می تواند باشد بر اینکه پاسخ آقای احمدی نژاد به درخواست ها یا توصیه های گل و اردوغان مثبت نبوده است؛ توصیه هایی که پیش از این شبیه آن را از زبان خاویر سولانا نیز شنیده بودند.

● ایران و حزب عدالت و توسعه

نوع میزبانی و چربش صبغه توریستی بر وجه سیاسی مانع از دیدارهای مستقیم محمود احمدی نژاد با گروه های سیاسی و دانشجویی شد و او تنها امکان حضور در نماز جمعه را یافت. حزب حاکم عدالت و توسعه همواره نگران بوده است که اسلامگرایی آن به غلظت آنچه در ایران در نهادهای دینی و سیاسی در جریان است، تعریف شود و حتی گفته می شود یکی از موارد اتهامی این حزب در دادگاه قانون اساسی نحوه انعکاس پیروزی های آن در مطبوعات اصولگرای چاپ تهران است. از سوی دیگر اگر قرار باشد «عدالت و توسعه» همتا و مشابهی در ایران داشته باشد، اصولگرایان نیستند که بیشتر با کنترل ساختار شناخته می شوند تا رقابت های دموکراتیک درون آن.

کوتاهی سفر، تدابیر شدید امنیتی و انتخاب استانبول به جای آنکارا عملاً این امکان را از محمود احمدی نژاد گرفت که دیدار خود را نوعی اعلام همبستگی و تبریک ابقای حزب عدالت و توسعه نیز جلوه دهد، هرچند می دانیم او در ایران با نگاه مثبت درباره حزب و تحزب سخن نگفته است. حزب عدالت و توسعه در ترکیه به تازگی از دادگاه قانون اساسی و اتهام تلاش برای تضعیف بنیان های سکولاریسم و لائیسیته جان سالم به در برد. رهبران این حزب اگرچه هیچ موضع سیاسی ضدامریکایی و ضداسرائیلی اتخاذ نمی کنند اما به خاطر حجاب همسران خود متهم به نقض میراث آتاتورک می شوند. دو هفته قبل از مجموع ۱۱ قاضی دادگاه قانون اساسی ترکیه ۶ قاضی رای به انحلال حزب دادند اما در این دادگاه ملاک رای اکثریت قضات نیست و ابتدا باید حدنصاب ۷ رای به دست آید و قبل از آن حکم رسمیت نمی یابد و بدین ترتیب و با اختلاف تنها یک رای حزب عدالت و توسعه باقی ماند. از مجموع ۱۱ قاضی ۶ تن رای به انحلال دادند، چهار تن رای به محرومیت مالی و تنها یک نفر دادخواست را رد کرد، با این حال حدنصاب آرای قضات به دست نیامد و به جای انحلال به محرومیت از فعالیت های حزبی و حتی جریمه مالی و کمک های مالی خزانه داری به حزب به نصف کاهش یافت. سلف حزب عدالت و توسعه و کسی که اول بار با اسلامگرایی در ترکیه چند سال قبل روی کار آمد- نجم الدین اربکان- با تبلیغ فراوان به ایران آمد و با قرارداد گاز ارزان از تهران بازگشت. اما این بار رئیس دولت اصولگرا در روزگاری که اخلاف او با نام و عنوانی دیگر دولت را در ترکیه در دست دارند به سرزمین آنان رفت در حالی که نه خبری از نزدیکی های ایدئولوژیک بود و نه قرارداد گاز.

● ترکیه، عضو ناتو

سفر آقای احمدی نژاد به ترکیه سفر او به اولین کشور عضو ناتو نیز به حساب می آید که بدون آنکه اجلاس یا نشست چندجانبه در جریان باشد دعوت شده بود. ترکیه عضو پیمان آتلانتیک شمالی(ناتو) است که با فروپاشی اتحاد شوروی گمان می رفت ماموریت آن پایان یافته است و پس از جنگ سرد تخاصمی با حدت و شدت دو بلوک شرق و غرب در میان نخواهد بود که وجود ناتو ضرورت داشته باشد. ناتو اما ماند. پیش از یازدهم سپتامبر که خطری به نام کمونیسم برای توجیه فعالیت آن دیگر رنگ باخته بود نسل کشی در بالکان اتفاق افتاد و عملیات ناتو به سرکردگی امریکا بار دیگر این پیمان نظامی را موجه جلوه داد. با واقعه یازدهم سپتامبر واژه «تروریسم» به جای «کمونیسم» نشست و این بار تهدیدات تروریستی جای تبلیغات کمونیستی را گرفت تا پیمان ناتو نه تنها از میان نرود که در اندیشه توسعه هم باشد. با احیای روسیه و رویای تزاریسم در کرملین «ناتو» ماموریت های تازه را نیز برای خود تعریف می کند. با این توصیف جایگاه ترکیه سوای اینکه همسایه ماست اهمیت بیشتری می یابد. آنکارا از سوی دیگر روابط علنی با اسرائیل دارد، در حالی که جمهوری اسلامی چنین رژیمی را به رسمیت نمی شناسد. روزنامه کیهان به نقل از رادیو اسرائیل نوشت؛ «وزارت خارجه این رژیم سفیر ترکیه در تل آویو را به سبب سفر رئیس جمهور ایران به این کشور احضار کرده و مراتب اعتراض خود را ابراز داشته بود.» اگر بخواهیم با نگاه بدبینانه و متهم انگارانه سخنان اخیر معاون آقای احمدی نژاد و رئیس سازمان گردشگری را ارزیابی و با این سفر مرتبط کنیم، می توان این گمان را مطرح ساخت که آن اظهارات برای کاهش فشار بین المللی به خاطر انکار هولوکاست و در آستانه سفر به ترکیه صورت پذیرفته بود. روابط ایران و ترکیه در تمام سال های پس از انقلاب به گونه یی بوده که دو طرف منافع خود را بر پاره یی اتفاقات و ادعاها ترجیح داده اند که نمونه یی مناسب از ترجیح منفعت در روابط بین الملل بر هر موضوع دیگر است. جنگ هشت ساله عراق علیه ایران برای اقتصاد ترکیه فرصتی مناسب پدید آورد و نقش دروازه اروپا را ایفا کرد. پاره یی محدودیت های اجتماعی و تفریحی در ایران نیز سبب شده که همه ساله شمار قابل توجهی از ایرانیان به ترکیه سفر کنند و صنعت توریسم را در این کشور رونق دهند. البته محدودیت ها تنها یک انگیزه است زیرا از کشورهای دیگر نیز گردشگران بسیار به ترکیه سفر می کنند و جاذبه های توریستی فوق العاده یی دارد و ترکیه بدون نفت، توانسته با اتکا به درآمد توریسم اقتصاد خود را رونق بخشد.

حکومت ترکیه لائیک است اما با قدرت یافتن حزب عدالت و توسعه می توان گفت ترکیه خواسته اما نتوانسته لائیک باشد و اکنون یگانه کشور واقعاً لائیک دنیا فرانسه است که با هر نهاد و نماد مذهبی سر تضاد دارد، نه حتی ترکیه که همسران رئیس جمهوری و نخست وزیر آن با حجاب در محافل عمومی ظاهر می شوند. آنان میراث آتاتورک را انکار نمی کنند اما زیبایی و شکوه استانبول بیش از آنکه وامدار مصطفی کمال پاشا باشد مرهون سال ۱۴۵۳ میلادی است که نیروهای عثمانی شهر قسطنطنیه، پایتخت بیزانس-امپراتوری فرو مرده روم شرقی- را فتح کردند و آن را استانبول نامیدند. از آن واقعه بیش از ۵۰۰ سال می گذرد اما در غرب هنوز کسانی از آن با نام قدیمی اش «کنستانتینوپل» یاد می کنند تا یادمان باشد چرا بر سر پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا این همه سنگ اندازی می شود. رهبران ترکیه اما در تمام این سال ها نشان داده اند که از پیشینه عثمانی، همسایگی با ایران و تخاصم با ارامنه و عوامل دیگر چگونه به مثابه برگ هایی برای منافع ملی خودشان استفاده می کنند. ایران چنان جایگاهی دارد که انتظار استقبال باشکوه از رئیس جمهوری آن گزاف نیست. خاصه اینکه می دانیم مقامات جمهوری اسلامی تمایلی به برنامه های تفریحی تدارک دیده شده از نوع معمول در برنامه آگوست ندارد و مناسب تر آن است که این گونه مسافرت ها در نیمه تابستان و به قصد استانبول - با همه زیبایی ها و قدمت و شکوه و جاذبه آن- به مقصد آنکارا باشد و دستاورد آن نه امضای اسناد سمبلیک که عقد قراردادهای نهایی شده باشد.

مهرداد خدیر