خداحافظ مخاطب

نگاهی به مجموعه های رمضان ۹۱

پدیده مجموعه‌های مناسبتی که در راس آنها سریال‌های ماه رمضان قرار دارند در سال ۹۱ نقطه فرود چند سال اخیر خود را طی کردند. ماه رمضان به جهت طولانی بودن و ارتباط بی‌واسطه‌ای که در این ماه بین وجوه زمینی و ماورایی زندگی به وجود می‌آید، یک مناسبت چندوجهی محسوب می‌شود که این ویژگی در برنامه‌های تولیدی این ماه نمود خاصی دارد. از سال‌های آغاز دهه ۸۰ که مجموعه‌های رمضانی تولید داخلی مقبول طبع مخاطبان افتادند و به تدریج تبدیل به شناسنامه تلویزیونی این ماه شدند تا امروز که افزایش تعداد شبکه‌ها رقابت برای جذب مخاطب را بالا برده، تم و مضمون این سریال‌ها مسیر نسبتا متعادل و تعریف‌شده‌ای را دنبال کردند.

به این مفهوم که طبق قراردادی نانوشته شبکه یک با توجه به فراگیری مضامین ماورایی، شبکه دو با تکیه بر زیرساخت‌های مذهبی مضامین اخلاقی- دینی، شبکه سه با تکیه بر فلسفه وجودی خود مضامین طنز و شبکه تهران هم بدون اجبار مناسبتی بودن، مسایل اجتماعی مخاطب پایتخت‌نشین را با گوشه‌چشمی به طنز مورد توجه قرار می‌دادند. این قرارداد هر سال با کمی پس و پیش شدن رعایت می‌شد و مخاطب هم با توجه به سلیقه خود و عادت خوشایندی که برایش ایجاد شده بود، می‌توانست مجموعه موردنظر خود را انتخاب یا مثل بسیاری از مخاطبان همه سریال‌ها را -که با توجه به تناسب مضمون با فضای معنوی افطار چیده می‌شدند- پشت سر هم تماشا کند.

اما در یکی، دو سال اخیر این عادت -که توسط خود برنامه‌سازان و برنامه‌ریزان شبکه‌ها ایجاد شده بود- تغییر کرد و تحولات صورت‌گرفته همین تنوع نسبی را به یک‌وجهی شدن مجموعه‌ها کشاند که رمضان ۹۱ مصداق آن است.

شبکه یک سال ۸۹ از مجموعه «در مسیر زاینده‌رود» که یک ملودرام جذاب و خوش‌ساخت با درونمایه‌های اخلاقی بود، به مجموعه ماورایی «سقوط یک فرشته» در سال ۹۰ رسید که شیطان در آن محوریت داشت. این شبکه امسال «راز پنهان» را پخش کرد که یک ملودرام اخلاقی با تکیه بر کلیشه‌های رایج و قصه‌ای آشنا و تکراری بود.

امسال قرعه طنز به نام شبکه دو افتاد. این شبکه سال ۸۹ مجموعه ماورایی «ملکوت» را پخش کرد که به شکلی سهل‌الوصول به قصه‌ای برزخی می‌پرداخت و سال ۹۰ هم مجموعه ماورایی «سی‌امین روز» را پخش کرد. پخش سریال «چمدان» در سال ۹۱ که قرار بود رمضان پارسال روی آنتن برود اتفاق جالب امسال بود که تاریخ گذشته بودن طنز کار این مجموعه را به شدت کهنه نشان می‌داد. شبکه سه که معمولا جذاب‌ترین و پرمخاطب‌ترین مجموعه‌های رمضان را پخش می‌کرد، سال ۸۹ از طنزهای صاحب‌سبک به ملودرام خوش‌ساخت و تلخ «جراحت» رسید و سال ۹۰ مجموعه ماورایی سهل‌الوصول «پنج کیلومتر تا بهشت» را پخش کرد که قهرمان آن روح برزخی یک جسد نیمه‌جان بود که بالاخره به زندگی بازگشت. این شبکه امسال ملودرام «خداحافظ بچه» را پخش کرد که هرچند به واسطه کارگردانی و بازیگری جذابیت‌های بیشتری نسبت به سریال‌های دیگر داشت اما در درام‌پردازی و منطق داستانی با علامت‌سوال‌هایی مواجه بود.

شبکه تهران که سال ۸۹ طنز غیرمناسبتی «نون و ریحون» و سال ۹۰ طنز نخ‌نمای «سه دانگ سه دانگ» را پخش کرد امسال ترجیح داد به ادامه سریال «شاید برای شما هم اتفاق بیفتد» با پیام‌های اخلاقی مستقیمش اکتفا کند تا ریسک نکرده باشد.

همین نگاه کوتاه نشان می‌دهد نسبت متعادلی که سال ۸۹ بین مضامین طنز، ماورایی، معنوی و ملودرام برقرار بود در سال ۹۰ به نوعی شکسته شد و سنگینی کفه ترازو به سمت مضامین ماورایی و معنوی کلیشه‌شده در کنار طنزهای سطحی، زمینه‌ای فراهم کرد تا امسال مخاطب -با سلیقه متوسط- به سختی بتواند از میان مجموعه‌های چهار شبکه یکی را انتخاب و پیگیری کند.

به نظر می‌آید مجموعه‌های مناسبتی رمضان که به شکلی خودجوش در مسیر تعادلی رو به رشد قرار گرفته بودند با دستورالعمل‌های فرمایشی برای برجسته شدن ژانر ماورایی- معنوی و به حاشیه رفتن طنزهای ساختارمند، امسال به نقطه فرود خود رسیدند تا با یک بازنگری اصولی یا دوباره اوج بگیرند یا با مخاطب این ماه خداحافظی کنند.

سحر عصرآزاد