نگرشی فقهی و مقدماتی به پیش نویش قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران

حكومت پدیده ای اجتماعی و ریشه دار در زندگی انسان است اول بار این پدیده به وسیله پیامبران الهی و بر مبنای شرایع آسمانی در یك ساختار طبیعی و متعادل شكل گرفت و به نقش حقیقی خود در رهبری جامعه انسانی بر اساس تعالیم پیامبران و هدایت آن به سوی اهداف آنان و پی ریزی »نظمی اجتماعی« بر پایه حقیقت و عدالت همت گمارد

این مقاله ترجمه نامه ای است كه شهید سید محمد باقر صدر در پاسخ به درخواست تعدادی از علمای لبنان و در توضیح و تبیین اندیشه فقهی خود نسبت به قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نگاشته است.

ایشان ابتدا در نامه خود با ذكر توصیفات انقلاب اسلامی به نقش رهبری تحت عنوان »مرجعیت رشیده« تأكید می كنند و در ادامه اندیشه های بنیادین در پیش نویش قانون اساسی را توضیح می دهند. سپس روشهای اعمال حاكمیت از سوی مردم و همچنین شرایط و ویژگیهای شخصی كه مسؤولیت مرجعیت را قبول می كند را ذكر می كنند. در پایان شهید صدر تعدادی از اهداف جمهوری اسلامی ایران در خارج از كشور را بیان می كنند و نظریه كوتاه فقهی خود در این نامه را تنها به عنوان پیشنهادی كه قابل بررسی و اجراست معرفی می نمایند.

بی گمان باید شهید محمد باقر صدر را یكی از قله های فرازمند اندیشه بیداری اسلامی در عصر حاضر دانست. اندیشمندی كه در عمر نسبتا كوتاه خود با جامعیتی كم نظیر و با بیانی شیوا و نثری روان و زبان آشنا با اندیشه های معاصر ابعاد كمتر شناخته و یا حتی ناشناخته اسلام را تبیین كرد و معارف عمیق آن را كه در طی سالیان در دام جهل و جمود و یا در پنجه استبداد و استعمار گرفتار آمده بودند در یك نظام فكری زیبا، منسجم و هماهنگ به نسلی كه تشنه آگاهی و عمل بود عرضه كرد و جان را به پای این رسالت سترگ نهاد. مقاله ای كه پیش رو دارید ترجمه نامه ای است كه شهید سید محمد باقر صدر در پاسخ به سؤال تعدادی از علمای لبنان و در توضیح و تبیین اندیشه فقهی خود نسبت به قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نگاشته است.

متأسفانه در میان ما، افكار ایشان بویژه در حوزه سیاست كمتر مورد توجه قرار گرفته و همین كم توجهی، گرایشهای اصیل سیاسی جامعه ما را از یكی از مهم ترین منابع تئوریك خود جدا كرده است. عدم اهتمام همه جانبه به آثار ایشان در فلسفه سیاسی مشكلات دیگری را هم فراهم آورده، تا آنجا كه به اشتباه برخی اندیشمندان، نسبت به آراء ایشان منجر شده است. به عنوان مثال می توان به مسأله حدود و اختیارات حاكم اسلامی و یا مسأله »منطقهٔ الفراغ« و روند قانون گذاری در این گستره اشاره كرد. هرچند كه اهمیت بررسی جامع الاطراف، پیرامون اندیشه سیاسی ایشان بر جای خود باقی است، اما توجه دقیق به محتوای این نامه كه لب اندیشه سیاسی ایشان را به صورتی مختصر و در یك ساختار هماهنگ نمایان می سازد و تمامی عناصر این اندیشه را در كنار هم می نهد، بسی حایز اهمیت و در خور توجه است.

بسم الله الرحمن الرحیم

محضر حضرت آیهٔ الله العظمی سید محمد باقر صدر مدظله سلام علیكم و رحمهٔ الله و بركاته

بر شما پوشیده نیست نظریه »جمهوری اسلامی« كه به رهبری و پرچم داری حضرت آیهٔ الله العظمی امام خمینی مد ظله العالی مطرح شده، جهان را تكان داده است و نه تنها در سراسر جهان اسلام بلكه در تمامی جهان جایگاهی بزرگ و نقشی سازنده و مثبت یافته است. اكنون نظریه »جمهوری اسلامی« در یك مبارزه فكری، رویاروی مكاتب لائیك و مادی قرار گرفته است. مكاتبی كه نقش و حضور دین در عرصه حیات اجتماعی و در هم تنیدگی حكومت و دیانت را انكار می كنند و هرگونه كوششی برای اتحاد دنیا و عقبی و سیاست و شریعت را بیهوده می پندارند. نظر به شهرت آفاق گستر علمی حضرتعالی و آگاهی عمیق شما از فقه اسلامی و دیگر رشته های معرفت دینی و تسلط كامل آن جانب به اندیشه های معاصر، خواهشمند است در صورت امكان با تبیین این اندیشه بنیادین، ما و ملت مسلمان ایران را بهره مند فرمایید.

شیخ محمد جعفر شمس الدین - شیخ حسن عواد - شیخ علی ضیاء - شیخ عبد الامیر شمس الدین سید محمد غروی - شیخ نجیب سویدان - شیخ علی طحینی - شیخ راغب حرب.

●مقدمه

بسم الله الرحمن الرحیم و الصلاهٔ و السلام علی قائد البشریهٔ محمد و علی الهداهٔ المیامین من آله الطاهرین و الخیرهٔ من اصحابه الصالحین

به منظور قدردانی از توجه و عنایت مسؤولانه شما نسبت به این نظریه مبارك، كه پرچم آن به دست حضرت آیهٔ الله العظمی امام خمینی برافراشته گشته و به جان مسلمانان گرما و روشنی و به دلهای آنان حیاتی دوباره بخشیده است در آنچه كه خواهد آمد می كوشیم به مباحثی كه این مسأله را تبیین می كند و به طرح افكار و نظریات قابل اجرای اسلامی كمك می كند، بپردازیم.

قبل از ذكر این نكته ضروری است گفته شود كه این پیشوای مبارز كه توانست پرچم این تفكر را برافرازد و سرنوشتی پیروزمندانه در كتاب تقدیر آن به نگارش در آورد، دارای كلام آخر و فصل الخطاب نسبت به این مسأله می باشد.

همه ما بر این نكته تأكید می كنیم كه شكوه پیروزی بزرگ او در عینیت بخشیدن و عملی كردن این نظریه هرگز از مبارزه سترگش برای درهم كوبیدن طاغوت و نجات ایران از تاریكیهای ظلم و سركشی كمتر نبوده است.

حكومت پدیده ای اجتماعی و ریشه دار در زندگی انسان است. اول بار این پدیده به وسیله پیامبران الهی و بر مبنای شرایع آسمانی در یك ساختار طبیعی و متعادل شكل گرفت و به نقش حقیقی خود در رهبری جامعه انسانی بر اساس تعالیم پیامبران و هدایت آن به سوی اهداف آنان و پی ریزی »نظمی اجتماعی« بر پایه حقیقت و عدالت همت گمارد. نظمی كه نه تنها وحدت بشری را حفظ می كرد، بلكه رشد و توسعه جامعه انسانی در جهتی درست و مسیری صحیح را هدف خود قرار داده بود.

خداوند در آیه ۲۱۳ سوره بقره می فرماید: »كان الناس امهٔ واحدهٔ فبعث الله النبیین مبشرین و منذرین و انزل معهم الكتاب بالحق لیحكم بین الناس فیما اختلفوا فیه و ما اختلف فیه الا الذین اوتوه من بعد ما جاءتهم البینات بغیا بینهم فهدی الله الذین آمنوا لما اختلفوا فیه من الحق باذنه و الله یهدی من یشاء الی صراط مستقیم«. »مردم امتی یگانه بودند پس خداوند پیامبران را نوید آور و بیم دهنده برانگیخت و با آنان كتاب خود را به حق فرو فرستاد تا میان مردم در آنچه با هم اختلاف داشتند داوری كنند و جز كسانی كه كتاب بر آنان داده شده پس از آنكه دلایل روشن برای آنان آمد به خاطر ستمی كه میانشان بود هیچ كس در آن اختلاف نكرد، پس خداوند آنان را كه ایمان آورده بودند به توفیق خویش به حقیقت آنچه كه در آن اختلاف داشتند هدایت كرد و خدا هركه را بخواهد به راه راست هدایت می كند«.

بر اساس این آیه شریفه ابتدا و در مرحله فراگیری و عمومیت گرایشهای فطری، همه انسانها یك جامعه را تشكیل می دادند. یگانگی مردم در درون امت نیز ناشی از انگارهای ابتدایی نسبت به حیات، مسایل و دغدغه های اندك و نیازهای ساده و بسیط بود. به تدریج در جریان زندگی اجتماعی استعدادهای متفاوت انسانی، مواهب مختلف خدادادی، تواناییها و امكانات متنوع رخ نمود. آفاق نظر و اندیشه انسان گسترده، آرزوها و امیال او گوناگون و نیازهای زندگی اش پیچیده شدند. به این ترتیب كشمكش بین انسان توانا و ناتوان آغاز شد و اختلاف در جامعه انسانی صورت بست. در این مرحله از زندگی اجتماعی انسان نیازمند به اصول و معیارهایی شد كه بر اساس آن حق را تعریف كرده و عدالت را عینیت بخشد و در یك ساختار صحیح، وحدت جامعه را تضمین كند و به جای آنكه تواناییها و استعدادهای متنوع، خاستگاه تعارض و منشأ استثمار و بهره كشی باشند، در مسیری سازنده و مثبت و در جهت منافع و آسایش عمومی و امنیت و ثبات اجتماعی جریان یابند. اندیشه حكومت انبیاء در این مرحله به وجود آمد و آنان برای ایفای نقش خود به بنیان گذاری »حكومت صالح« همت گماردند.

همان طور كه در آیه گذشته مشاهده كردیم خداوند متعال بنیان و قوانین این حكومت را بنا نهاد. پیامبران برای استقرار »حكومت صالح« نهایت پشتكار و تلاش خود را مبذول می داشتند تا آنجا كه بسیاری از آنان مانند داود، سلیمان و … مستقیما عهده دار رهبری و اداره حكومت شدند و برخی از آنان مانند موسی علیه السلام تمام زندگی خود را در این راه سپری كردند تا آنكه حضرت محمد مصطفی خاتم الانبیاء صلی الله علیه و آله توانست با برپایی پاك ترین و منزه ترین حكومت تاریخ، تلاش سلف صالح خود را مزین و آراسته كند. حكومتی كه توانست چرخش حق مدارانه بزرگی در تاریخ انسان ایجاد كند و اصول و مبانی »حكومت صالح« را به طرز با شكوه و كاملی به منصه ظهور درآورد.

به رغم آنكه پس از ارتحال پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در بسیاری از اوقات و برهه های تاریخ كسانی كه به رهبری این حكومت رسیدند اهداف راستین و رسالت سترگ آن را پاس نمی داشتند، نهاد امامت به عنوان ادامه حركت روحی و فكری انبیاء و وارث رسالتهای آسمانی، به تصحیح مسیر حكومت و بازگشت آن به سیره نبوی همت گذاشت؛ تا آنجا كه پیشوایان هدایت، نهایت نیرو و توان خود را برای جانفشانی در این راه مبذول داشتند كه شهادت سرور آزادگان و سرآمد به خون خفتگان در راه حق، ابی عبد الله الحسین و برگزیدگان خاندان و یارانش در روز عاشورا نقطه عطفی در این مسیر به شمار می رود.

همان گونه كه امامت ادامه نبوت به شمار می رود، مرجعیت نیز در عصر غیبت نقش امامت را بر عهده دارد و مسؤولیت این رسالت بزرگ را بر دوش می كشد. نهاد مرجعیت در طول تاریخ و به اشكال مختلف در راه برپایی »حكومت صالح« و یا ایجاد مقدمات آن اقدام كرده است.

بدینسان در طول زمان، زندگی عالم مسلمان شیعه و شایستگان و فرزندان محروم و مستضعف امت اسلامی بر پایه انكار و رد و مقاومت در برابر جلوه های رنگارنگ باطل و پافشاری ، اصرار و ایستادگی بر وفاداری به حكومت انبیاء و پیشوایان هدایت استوار گشت. حكومت حق و عدلی كه تمامی پیشروان قافله بشری و سرآمدگان شایستگان انسانی برای برپایی آن جهاد و مبارزه كردند. ملت مسمان ایران به عنوان جزئی از امت اسلامی كه بیشترین پیوند را با مرجعیت داشت توانست در راه برپایی حكومت انبیاء و صدیقان برای این ایستادگی دلیرانه و انكار قهرمانانه بنیانی سترگ بپردازد.

این بنیان مستحكم به بركت رهبری حكیمانه مرجعیت صالح كه در امام خمینی رحمهٔ الله تجسم و عینیت یافته، در كشاكش مبارزه پولادین با طاغوتها و مقاومت دلیرانه در مقابل فرعون زمان ایران بر فراز آگاهی دینی، بینش سیاسی خود را بازیافت تا آنجا كه توانست بزرگ ترین شكست را به او و هواداران استعماری اش و به استعمارگران كافر در پهنه گسترده جهان اسلام وارد كند.

طبیعی است كه ایمان ملت مسلمان ایران به رسالت بزرگ تاریخی اش و آگاهی اش به منزلت رفیع اسلام افزون شود. بدان سبب كه به واسطه اسلام و به بركت پیروی مرجعیتی كه اسلام بنیاد آن را نهاد و به رهبری خمینی، ملت مسلمان ایران توانست سنگین ترین زنجیرها را بشكند و بندهای سهمگین اسارت را از پای گرفتاران وانهد. پس اسلام تنها مجموعه ای نظری نیست بلكه اسلام تنها عامل نجات دهنده و یگانه قدرت موجود در صحنه بود كه توانست پیروزی را برای ملت بزرگ ایران رقم بزند. از اینجاست كه طرح »مرجعیت رشیده«، به عنوان نماد و هدف و حقیقتی برای جمهوری اسلامی، بیانی زنده از عمق جان امت و نتیجه طبیعی و زیبای مبارزه او و تضمینی برای حركت در راه پیروزی به شمار می رود؛ راهی كه اسلام فرا روی او گشوده است.

در این لحظات بحرانی از تاریخ انسان، ملت ایران تنها به عنوان ملتی كه در جهت منافع خود تلاش می كند، انگاشته نمی شود؛ بلكه به یمن برافراشتن این مشعل هدایت و دعوت و به واسطه مسؤولیت و تلاش پیوسته اش در اجرای این اندیشه، خود را به مثابه پایگاهی مستحكم برای پرتوافكنی بر عالم اسلام و تمامی جهان شناسانده است. در این آنات و لحظات، چشم امید همه ملت های اسلامی به نجات دهنده ای دوخته شده كه او را از سلطه انسان غربی و تمدن فزون خواه و استثمار كننده اش برهاند.

تمامی ملت های جهان نیز تشنه پیام و رسالتی هستند كه بر بهره كشی انسان از انسان نقطه پایانی گذارد. ملت مسلمان ایران در این لحظات پرحادثه تاریخی و آكنده از روح جهاد و حماسه و مالامال از احساس پیروزی و سرشار از اراده تغییر و اصلاح، برای ایفای نقش تاریخی خود قیام كرده است و برای اولین بار در تاریخ معاصر اسلام، قانون اساسی جمهوری اسلامی را تدوین كرده و برای عملی كردن این قانون در یك تجربه پیشرو و با شكوه مصمم است.

همان گونه كه این ملت بزرگ نهاد، جان جهان را تكان داده است و با ارزشهای اصیل خود كه در خلال مبارزه به آنها عینیت بخشیده معیارهای مادی دنیا را به چالش كشیده است، به زودی ضمیر انسان گمراه و وجدان توده های حرمان زده را تكان خواهد داد و جهان در نور اسلام فرو خواهد رفت؛ نوری كه غرب و مزدوران فرهنگی اش آن را پوشانده اند و به منظور دور داشتن عالم اسلامی از این نور تمامی امكانات خود را از اشغال نظامی تا مسخ فرهنگی و تحریف عقیدتی به كار گرفتند تا تسلط خود را بر جهان اسلام تضمین و پیروی و تبعیت را بر او تحمیل كنند.

شهید محمد باقر صدر / مترجم امین رضا عابدی نژاد داورانی

---