وحی و كیفیت نزول قرآن

بـه گـفته مرحوم رامیار , واقعیت وحی به انبیاء به تواتر تاریخی رسیده است و مورد تایید یاران و حتی دشمنان ایشان بوده است , ولو آنكه در تبیین و توجیه آن اختلاف نظر بسیار است

الف ) وحی

قـرآن مـجید به توسط فرشته وحی , جبرئیل از سوی خداوند و بر وفق آنچه در لوح محفوظ ثبت است , به عین الفاظ بر قلب [ قوای دراكه ] حضرت رسول (ص ) وحی یا نازل شده است . وحـی , پـدیـده ای اسـت واقعی و عینی و روحانی و عبارت است از ارسال پیام از سوی خداوند به پیامبران , و در مورد قرآن به حضرت خاتم الانبیاء (ص ). قرآن پژوه معاصر , استاد محمد هادی معرفت , در تعریف وحی نشده است : وحی پدیده ای است روحانی كه در بعضی از مردم پدید می آید كه با آن به خصایص روحی , ممتاز می گردند كه آنان را سـزاوار اتصال به ملااعلی می گرداند , و این یا با مكاشفه در باطن نفس است یا با شنیدن كه گـیـرنـده وحـی احـسـاسـی ناگهانی را درمی یابد كه از خارج وجودش بر او نازل می گردد و برخاسته از ضمیر خود او نیست . و می افزاید كه وحی از مقوله ادراك وصف ناپذیر است و این پدیده روحانی را كسی كه شایسته دریافت آن است درمی یابد. و جز او كسی نمی تواند ژرفنای آن را وصف كند , مگر آنكه به آثار و عوارضش از آن تعبیر كند. ( التمهید , ۱/۲۶ ) همو وحی را سه گونه می داند.

۱ ) بـه صـورت رؤیـای صـادقـه

۲ ) به وساطت جبرئیل

۳ ) به صورت مباشر ( بدون واسطه ) كه مخصوصا دو صورت اخیر بر حضرت رسول (ص ) فرود می آمده است . و صورت اول در آغاز بعثت برای حضرت (ص ) پیش می آمده است . شادروان رامیار برای وحی مراحل هفت گانه شمرده است ( تاریخ قرآن , ۱۱۲ ). و فرق آن را با الهام باز نموده است ( پیشین , ۱۴۵ به بعد ).

شـادروان عـلامـه طـبـاطـبایی می نویسد : آنچه از قرآن به دست می آید این است كه این كتاب آسمانی [ قرآن ] از راه وحی ای كه به پیغمبر اكرم (ص ) شده به دست آمده , و وحی یك نوع تكلیم آسـمـانـی ( غـیـر مادی ) است كه از راه حس و تفكر عقلی درك نمی شود , بلكه با درك و شعور دیـگـری اسـت كه گاهی در برخی از افراد به حسب خواست خدایی - پیدا می شود , و دستورات غیبی یعنی نهان از حس و عقل را از وحی و تعلیم خدایی دریافت می كند. عهده داری این امر نیز نبوت نامیده می شود. ( قـرآن در اسـلام , ۱۰۷ ) همچنین : عقیده عمومی مسلمین - كه البته ریشه آن همان ظواهر لـفـظی قرآن است - درباره وحی قرآن این است كه قرآن مجید به لفظ خود سخن خداست كه به وسـیله یكی از مقربین ملائكه كه موجوداتی آسمانی هستند , به پیغمبر اكرم (ص ) فرستاده شده است . نام این ملك یا فرشته , جبرئیل و روح امین است . سخن خدا را تدریجا در مدت بیست و سه سال به پیغمبر اكرم (ص ) رسانیده و به موجب آن به آن حضرت ماموریت داده شده كه لفظ آیات آن را بر مردم بخواند. ( پیشین , ۹۰ ).

بـه گـفته مرحوم رامیار , واقعیت وحی به انبیاء به تواتر تاریخی رسیده است و مورد تایید یاران و حتی دشمنان ایشان بوده است , ولو آنكه در تبیین و توجیه آن اختلاف نظر بسیار است . ( تاریخ قرآن , ۱۳۳ ). در حـین نزول وحی به حضرت رسول (ص ) احوال سنگین گوناگونی دست می داده است نظیر لـرزیدن , در هوای سرد عرق ریختن , به حالتی نزدیك به بیهوشی و بهت درآمدن , و گاه قبل از فرارسیدن وحی , صدایی مانند زنگ ( جرس ) می شنیده است . بهترین و كاملترین توصیف از آغاز شدن وحی در سیره ابن هشام آمده است . ( ـ سیرت رسول اللّه , ۱/۲۰۵ به بعد , باب دوازدهم . )

پـس از انـقـضـای هـر نوبت از وحی , حضرت رسول (ص ) الفاظ قرآن را كه به نحوی روشن در خـاطـرش نـقش بسته بوده است , به یاد می آورده و به كاتبان وحی كه عده آنان را تا چهل نفر از صـحـابه با سواد ( از جمله خلفای چهارگانه , ابی بن كعب , زید بن ثابت , طلحه , زبیر , سعد بن ابـی وقـاص ) یـاد كـرده انـد , امـلا مـی فـرمـوده انـد و آنان با نوشت افزارهای بسیار ابتدایی آن را مـی نـوشته اند , و سپس با نظارت مستقیم حضرت (ص ) بر مردم می خوانده اند و حافظان , حفظ می كرده اند. ( درباره حافظان اولیه ـ تاریخ قرآن , رامیار , ۲۴۷ به بعد ). ب ) نزول . نـزول قرآن مجید عبارت است از فرود آمدن وحی به تفاریق , از مصدر وحی ( خداوند ) به مهبط وحـی ( قـلـب حـضـرت رسول - ص - ) در طی مدت بیست و سه سال از لیلهٔ القدر ( شبی از شبهای فرد دهه آخر رمضان ) سال اول بعثت , تا اندكی پیش از وفات آن حضرت (ص ). در قرآن مجید , نزول وحی چون به خداوند نسبت داده شود , انزال و تنزیل نامیده می شود. نخستین سوره ای كه بر حضرت رسول (ص ) نازل شده است , سوره علق ( اقرا ) است . بـعضی گفته اند ابتدا فقط پنج آیه اول این سوره نازل شده است , بعضی از محققان هم برآنند كه نخستین سوره كامل كه نازل شده است , فاتحهٔ الكتاب ( سوره حمد ) است . ( التمهید , ۱/۹۳ - ۹۸ ). آخرین سوره ای كه نازل شده است , سوره نصر است .

بـعـضـی از قـرآن پـژوهان گفته اند كه قرآن بتمامه در لیلهٔ القدر به صورت جملهٔ واحدهٔ ( یكباره ) از لوح محفوظ به بیت العزهٔ یا بیت المعمور ( در آسمان چهارم ) نازل شده , و سپس نجوما یا منجما یعنی بخش بخش و به تفاریق در طول مدت ۲۳ سال به تفصیل نزول یافته است . ( بحارالانوار , ۱۸/۲۵۳ - ۲۵۴ ). مـلا مـحسن فیض گفته اند مراد از این [ دو نحوه نزول ] نزول معنای قرآن به قلب پیامبر (ص ) اسـت ... سـپـس در طول بیست [ و سه ] سال , هر بار كه جبرئیل بر او ظاهر شده و وحی آورده و الفاظ آن را بر حضرت می خوانده است , بخش بخش از باطن قلب او به ظاهر زبانش نزول می یافته است . ( مقدمه نهم از تفسیر صافی ).

عـلامه طباطبایی هم بر آن است كه حقیقت قرآن , یعنی كتاب مبین در یك شب ( لیلهٔ القدر ) بر قـلـب رسـول خدا (ص ) نازل شده و سپس همین قرآن بعد از آنكه تفصیل یافت , تدریجا در طی مدت دعوت نبوی , نزول یافته است . ( المیزان , ذیل تفسیر آیه ۱۸۵ بقره . ) نزول تدریجی قرآن , نظر به چند علت یا حكمت داشته است .

۱ ) رخ دادن پیشامدهایی كه دستوری و حیانی یا الهی می طلبید ,

۲ ) كسانی پرسشی داشتند كه جواب اقتضا می كرد ,

۳ ) تشریع حكمی در موقع مناسب و معین لازم می نمود.

۴ ) پایدار ساختن پیامبر ( فرقان آیه ۳۲ ) ,

۵ ) ایجاد روحیه ثبات قدم در مؤمنان و مجال دادن به كـافران یا تازه ایمان آوردگان تا برای ترك عقاید باطله و عادات رذیله و ایجاد عقاید و عبادات و آداب درست به جای آن ; همچنین سیر از نرمش و مماشات با كفار به جهاد با آنان . ( تاریخ قرآن , رامیار , ۲۰۰ - ۲۰۴ ). نزول قرآن مجید , چند آیه به چند آیه بوده است كه تعداد این آیات را ۳ تا ۵ گفته اند. ( پیشین , ۲۰۱ ).