آشنایی با مبانی شیلات ـ ارتباط شیلات با علوم پایه

مفاهیم مهندسی منابع طبیعی

● واژگان

▪ آبزی:

به موجوداتی که تمام و یا بخشی از زندگی خود را در درون یا سطح آب سپری می‌کنند (در ارتباط با جاندارانی که بخش کوتاهی از زندگی خود را در آب هستند تنها در دوره‌ی حضور در آب با نام آبزی معرفی می‌شوند).

▪ گرمایش جهانی( Global warming):

افزایش تدریجی دمای زمین در اثر آلاینده‌هایی مانند گاز Co۲ و ...

▪ تکثیر:

به افزایش تعداد موجودات گفته می‌شود که به دو صورت غیر جنسی و جنسی بوده لازم به توضیح است دراکثر ماهیان تکثیر به صورت جنسی و لقاح خارجی است.

▪ لقاح خارجی:

در این نوع ازلقاح اسپرم و تخمک در خارج از بدن جاندار بهم چسبیده و ترکیب می‌شوند.

▪ آب شور:

به آب‌هایی که دارای املاح بیشتر از ۱۲ گرم در لیتر یا یک قسمت در هزار(PPt) باشند گفته می‌شوند.

▪ آب شیرین:

آب‌هایی که املاح کمتر از ۱ گرم در لیتر داشته باشند.

▪ انقراض گونه:

به حذف یک گونه از ساختار جمعیتی در منطقه گفته می‌شود.

▪ پرورش آبزیان:

رساندن گونه‌ی آبزی ازمرحله‌ی تولد تا مرحله‌ی بلوغ وعرضه‌ به بازار.

▪ فرآوری:

آماده و اضافه کردن مواد نگهدارنده و سایر عملیات‌هایی که برای عرضه‌ی طولانی مدت یک محصول به بازار انجام می‌شود.

● ارتباط شیلات با علوم پایه

امروزه برای بهینه کردن تکثیر و پرورش آبزیان و پیدایی پیشرفت در این علوم، به‌کارگیری از علوم پایه و مولکولی دارای اهمیت بسیاری بوده و اساس موفقیت تکثیر و پرورش اغلب کشورها بستگی به پیشرفت در این علوم دارد.

این علوم شامل موارد نام برده است:

الف) بیوشیمی و فیزیولوژی:

این علوم به بررسی ساختار (Structure) و عمل(Function) اندام‌ها، بافت‌ها و بخش‌های مختلف آبزیان پرداخته و از داده‌ها و اطلاعات به‌دست آمده در مدیریت و بهبود شرایط تکثیر و پرورش استفاده می‌کنند. در این بخش سازوکار فعالیت اندام‌های گوناگون مانند دهان، حلق، معده، روده و ... مورد بررسی قرار می‌گیرد.

ب) ژنتیک:

پیشرفت‌های بسیار علوم ژنتیک در دنیا، منجر به آن شده است که متخصصان و کارشناسان شیلات و پرورش آبزیان نیز از این علوم به‌منظور، اصلاح نژاد آبزیان، تهیه‌ی بانک ژن از گونه‌های در حال انقراض، ایجاد صفات مطلوب در گونه‌های پرورشی و... بهره ‌گیرند.

ج) تغذیه:

یکی از فاکتورهای بهداشت و سلامت جامعه، کیفیت گوشت و پروتئین مصرفی جامعه است این درحالی‌ست که، مصرف آبزیان از اهمیت تغذیه‌ای خاصی برای انسان‌ها برخورداراست، بنابراین برای افزایش تولید بهینه‌ی گوشت با کیفیت‌ بالا در مراکز پرورشی، لازم است که از اصول تغذیه‌ای مناسب و انتخاب جیره‌های غذایی پربازده‌تر با هزینه‌ی اقتصادی کمتر استفاده کرد. لازم به ذکر است که امروزه پساب و آب خروجی مزارع پرورش ماهی به‌دلیل استفاده‌ی ناصحیح از جیره‌های غذایی، دارای آلودگی‌های زیادی هستند که این آلودگی‌ها با ورود به رودخانه‌ها و دریاها منجر به پیدایی خطرات جدی در این اکوسیستم‌ها می‌شوند.

● شیلات (Fisheries) ـ آبزی‌پروری (Aquaculture)

▪ اهمیت شیلات

امروزه با پیدایی مشکلات زیست محیطی و خطر گرمایش زمین ( Global warming) نگرانی‌های زیادی در مورد تامین غذا و پروتئین‌ جامعه، رفع آلودگی‌ها، انقراض گونه‌ها، بیماری‌ها و ... به‌وجود آمده است؛ علم شیلات به‌عنوان یکی از شاخه‌های اصلی علوم منابع طبیعی نقش مهمی در برطرف کردن این مشکلات ایفا می‌کند.

▪ شاخه‌های علم شیلات

در گرایش‌های گوناگون این رشته به‌راه‌های تکثیر و پرورش آبزیان (ماهی‌ها، کوسه‌ها، خرچنگ‌ها، میگوها، صدف‌های دوکفه‌ای و ... )، مباحث اکولوژیکی آب‌های دریایی (marine ecology)، آب‌های داخلی یا آب‌های شیرین (fresh water ecology)، آب‌های ساختاری زمین (ground water)، راه‌های علمی صید آبزیان و درنهایت به فرآوری محصولات شیلاتی توجه ویژه‌ای می‌شود.

شایان ذکر است هریک از گرایش‌ها‌ی نام‌برده در جایگاه خود نقش بسیار مهمی در تامین سلامت جامعه، غذا و حفاظت از آب‌های سرزمینی در برابر آلودگی‌ها، انقراض گونه‌ و فاجعه‌های زیست محیطی دارد.

۱) تکثیر و پرورش آبزیان:

در این شاخه به انواع روش‌های تکثیر آبزیان (جنسی و غیر جنسی)، با الگوبرداری از شرایط زیست طبیعی گونه آبزی پرداخته می‌شود که تنوع بسیار زیاد آبزیان، به‌خصوص ماهیان منجر به پیدایی روش‌ها بسیار متنوع شده است.

دربرخی از مواقع ممکن است بر اساس هدف از تکثیر روش‌های نوین و گوناگون تعریف شود برای نمونه اگر هدف از تکثیر، تولید تخم گونه‌های آبزی در مقیاس کوچک و آزمایشگاهی باشد از روش‌های ساده‌ و بسته، و از سویی در مقیاس بزرگ و مزارع تکثیر، از روش‌های پیشرفته و البته با خطای کمی بالاتر استفاده می‌کنند.

پرورش آبزیان نیز یکی از بخش‌های مهم علوم آبزی پروری‌ست، زیراکه هدف از پرورش ماهیان بازاری ایجاد شرایط مطلوب برای تولید ماهیان با وزن متناسب و از سویی جلوگیری از انقراض گونه‌هایی‌ست که در معرض خطر انقراض قرار گرفته‌اند.

۲) اکولوژی آب‌ها:

در این شاخه از علم شیلات، اکولوژی یعنی شناخت موجودات آبزی در آب‌های شیرین و شور و ارتباط متقابل میان موجودات و محیط زیست آن‌ها مورد بررسی قرارمی‌گیرد. امروزه به‌دلیل تخریب زیستگاه‌ها، صید بی‌رویه، ورود آلودگی‌های شهری و صنعتی به رودخانه‌ها و دریاها و در نهایت گرمایش جهانی این شاخه اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده است. درکشورما با توجه به چالش‌های موجود در زمینه‌ی آلودگی‌های نفتی، غیر نفتی، ورود سموم و کودهای کشاورزی به آب دریاها و صید بی‌رویه‌ی بسیاری از ماهیان خاویاری و کیلکا از دریای خزر و ماهی تن از آب‌های جنوب و احداث سدهای بی‌شمار برروی رودهایی که مسیر مهاجرت بسیاری از ماهیان هم‌چون ماهی سفید می‌باشد، منجر به آن شده است که مطالعه‌ی اکولوژیکی این زیستگاه‌ها و شناخت موجودات و ارتباط آن‌ها با هم نقشی مهمی در حفظ و پایداری این نوع از اکوسیستم‌ها ایفا کند.

۳) فرآوری محصولات شیلاتی:

باتوجه به اهمیت غذایی آبزیان، می‌توان به اهمیت فرآوری محصولات شیلاتی پی برد زیراکه عرضه‌ی این محصولات به بازار مستلزم رعایت اصول بهداشتی و نگهداری مناسب است، لازم به ذکراست بسیاری از آبزیان به‌خصوص ماهی‌ها نسبت به سایر جانوران پرورشی سریعتر فاسد می‌شوند بنابراین این محصولات باید به اشکال مختلف فرآوری شده و با بسته بندی‌های مناسب به بازار مصرف عرضه ‌شوند. صنعت کنسروسازی یکی از زیر بخش‌های مطرح در فرآوری محصولات شیلاتی‌ست، که امروزه در سراسر جهان از آبزیان و ماهیان گوناگون به‌منظور کنسرو کردن استفاده می‌شود اما در کشور ما بیشتر از تن ماهیان ( در جنوب کشور ) و ماهیان کیلکا ( در شمال کشور) استفاده می‌شود.

۴) صید و صیادی:

امروزه به‌دلیل صید بی رویه در اکثر اکوسیستم‌های آبی حیات بسیاری از گونه‌ها‌ی آبزی به خطر افتاده است، از این رو پیش از اقدام به صید آبزیان ابتدا لازم است مطالعات اولیه برای ارزیابی وضعیت، فراوانی و ارتباط گونه‌ها با هم انجام شده و برحسب توان تولید آن منطقه صید انجام شود که در این گرایش چگونگی انجام صید، زمان و مکان صید مورد بررسی قرار خواهد گرفت سپس اقدام به صید می‌شود.

تدوین:

کاوه خسرویانی ـ دانشجوی کارشناسی پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران ـ دبیر انجمن علمی دانشکده‌ی منابع طبیعی دانشگاه تهران ـ خبرنگار منابع طبیعی سرویس مسائل راهبردی خبرگزاری دانشجویان ایران