چشمی که تعیین تکلیف می کند

نگاهی به کتاب «تولد پزشکی بالینی باستان شناسی نگاه پزشکی»

«یک بار بگویم و تمام کنم، این کتاب له نوعی پزشکی و علیه نوع دیگر از این علم نیست»، «در این کتاب سخن از فضا، زبان و مرگ است؛ سخن از نگاه». میشل فوکو نگاه ما به تاریخ را در هم می‌ریزد. از نظر او تاریخ روایت خطی، پیوسته، کلان و عقلانی قابل تقلیل به زنجیره‌های سطحی علل و معلولی نیست. او تاریخ را از مسیرهای ناآشنا می‌نویسد تا گره از پیچیدگی‌های لحظه حال باز کند. در «تولد پزشکی بالینی» فوکو پروژه‌های متعدد و متنوع خویش را پیگیری می‌کند، از نگارش «تاریخ سوژه شدن سوژه» تا «چگونگی تولد علوم انسانی»، از باستان‌شناسی دانش تا تبارشناسی قدرت و... «تولد «پزشکی بالینی: باستان‌شناسی نگاه پزشکی» سومین اثر میشل فوکو (۱۹۲۶-۱۹۸۴)، تاریخ‌نگار، فیلسوف و نظریه‌پرداز علوم اجتماعی فرانسوی است. کتاب نخست به زبان فرانسه در سال ۱۹۶۳ میلادی به همت انتشارات دانشگاهی فرانسه (PUF) منتشر شد. این کتاب در میان دو اثر مهم دیگر فوکو یعنی «تاریخ جنون» (۱۹۶۱) و «الفاظ و اشیا» (۱۹۶۶) چاپ و همین امر سبب شد که کمتر مورد توجه قرار گیرد. یعنی در تقسیم‌بندی رایج و البته مناقشه‌برانگیز دوره‌های فکری فوکو، اثری که به دوران نخست (دوره باستان‌شناسی تفکر او) اختصاص دارد.

کتاب «روایت تولد شکلی از پزشکی است که برخلاف تصور رایج به قدمت نخستین حضور پزشکان بر بالین بیماران و نخستین نگاه‌های آنان بر جسم رنجور آنان نیست بلکه واقعیتی تاریخی است که در زمان مشخصی تولد یافته است. محدوده زمانی‌ای که کتاب عمدتا به آن می‌پردازد از حوالی انقلاب فرانسه آغاز و تا‌ سال‌های نخستین قرن نوزدهم ادامه می‌یابد، دوره‌یی حدودا ۵۰‌ساله که مهم‌ترین تغییر و تحولات تاریخ پزشکی غرب در آن روی داد. هر چند فصل نخست کتاب نگاهی گذرا به ساختارهای فکری‌-پزشکی قرون هفدهم و هجدهم میلادی نیز دارد.»

ترجمه فارسی کتاب به همت فاطمه ولیانی برای نخستین‌بار از اصل فرانسه آن صورت گرفته و به ‌این منظور حق ترجمه آن نیز توسط نشر ماهی از ناشر فرانسوی اخذ شده است. این مترجم پیش از این نیز کتاب «تاریخ جنون» این نویسنده را از فرانسه به فارسی ترجمه کرده است. از کتاب حاضر پیش‌تر ترجمه‌یی از زبان انگلیسی (ترجمه آلن شریدان) توسط زنده‌یاد یحیی امامی با عنوان «پیدایش کلینیک: دیرینه‌شناسی ادراک پزشکی» (انتشارات نقش و نگار، ۱۳۸۴) منتشر شده بود.

«تولد پزشکی بالینی» در ۳۰۴ صفحه پس از مقدمه مترجم با عنوان «در حاشیه» از یک پیش‌گفتار و ۱۰ فصل و یک نتیجه‌گیری تشکیل شده است که عبارتند از:

فصل اول: فضاها و رده‌ها/ فصل دوم: آگاهی سیاسی/ فصل سوم: میدان آزاد/ فصل چهارم: قدمت پزشکی بالینی/ فصل پنجم: درس بیمارستان‌ها/ فصل ششم: نشانه‌ها و موردها/ فصل هفتم: دیدن، دانستن/ فصل هشتم: چند جسد را بشکافید/فصل نهم: رویت پذیر، رویت ناپذیر/ فصل دهم: بحران تب‌ها/ نتیجه‌گیری

سه بخش ارجاعات، کتاب‌شناسی و نمایه پایان بخش کتاب هستند. مترجم کتاب در مقدمه تقریبا ۲۰صفحه‌یی خود به صورت فشرده رویدادهای قلمرو پزشکی بین قرن‌های هفدهم تا هجدهم میلادی را بیان می‌کند و زمینه‌یی مناسب برای ورود خوانندگان ناآشنا به مباحثی را که فوکو در اصل کتاب به‌ آنها پرداخته، می‌گشاید. وی معتقد است که فوکو در «تولدی پزشکی بالینی» سه مرحله را از یک دیگر متمایز می‌کند: پزشکی مبتنی بر رده‌بندی امراض، پزشکی بالینی اولیه و پزشکی

تشریحی- بالینی. وی در ادامه مقدمه می‌کوشد ویژگی هر یک از این سه دوره را در بستر اجتماعی آنها نشان دهد. اما فوکو در پیشگفتار کتاب ضمن اشاره به روش‌شناسی این پژوهش نشان می‌دهد که «این کتاب تلاشی است برای تحلیل نوعی گفتار تجربه پزشکی در عصری که کشفیات بزرگ قرن ۱۹ هنور رخ نداده بود». او در فصل نخست به پزشکی مبتنی‌بر رده‌بندی که بیماری را در مرکز تحقیقات پزشکی قرار می‌دهد، می‌نگرد. در فصل دوم هم چنان از پزشکی بیماری سخن می‌رود، ضمن آنکه تحولاتی را در نهادها و انجمن‌های متولدی پزشکی نشان می‌دهد و به تحولات اجتماعی و سیاسی قرن هجدهم فرانسه اشاره می‌کند.

در این فصل همچنین به رسالت سیاسی پزشک در مبارزه با بیماری پرداخته می‌شود. فصل سوم پیامدهای انقلاب فرانسه در به وجود آمدن میدانی آزاد برای دانش پزشکی را بر می‌رسد ضمن آنکه از این واقعیت غفلت نمی‌کند که «آزادی حاکمانه حقیقت[خود] درونمایه ایدئولوژیکی است که هادی همه اصلاحات ساختارهای پزشکی از سال ۱۷۸۹ تا کودتای ترمی در سال دوم (۱۷۹۴) است». فوکو در فصل چهارم نشان می‌دهد که چگونه «پزشکی بر بالین بیمار شکل می‌گیرد». او در فصل بعدی تجدید ساختار بیمارستان را در پیوند با تعریف جدید از آموزش بالینی نشان می‌دهد. فوکو در فصل ششم به تعمق در ساختارهایی می‌پردازد که در آنها بیماری رویت‌پذیر شد، فصل هفتم کتاب به اهمیت نگاه محض و مشاهده بی‌واسطه در پزشکی بالینی می‌پردازد، «نگاهی که گوش می‌سپرد و سخن می‌گوید: تجربه بالینی معرف لحظه تعادل میان کلام و نمایش است». فصل هشتم به تحولی مهم در تاریخ پزشکی می‌پردازد: کالبد شکافی. «پزشکی بالینی با تکیه بر علم تشریح از دغدغه درک علایم به فهم جایگاه و کانون بیماری و تحلیل نسوج بدن رسید.» برجسته‌ترین‌ترین نماینده این پزشکی گزاویه بیشا (۱۸۰۲-۱۷۷۱) کالبد شناس و جراح فرانسوی است که با طرح مفهوم «نسج» در پزشکی بالینی تحول ایجاد کرد. «آنچه با بیشا و پزشکی تحلیلی- بالینی رخ داد نزدیک‌تر شدن سوژه به ابژه نبود بلکه تغییر در ترکیب کلی دانش بود؛ نوع ابژه، خانه‌بندی آن، جایگاه متناسب سوژه، ابزارهای تشخیص و اشکال مفهوم‌سازی همه تغییر کردند». فصل نهم کتاب در ادامه فصل پیشین به سرزمین بیماری از منظر مرگ می‌نگرد: «میهنی قابل نشان، مکانی زیرزمینی اما استوار که خویشاوندی‌ها و پیامدهای بیماری در آن شکل می‌گیرند». «مرگ نه فقط امکان می‌دهد بیماری در گفتاری حقیقی بیان شود که در حکم سرچشمه هستی بیماری است». به تعبیر روشن‌تر «مرگ همان بیماری ای است که حضور آن در زندگی ممکن شده است». بنابراین در قرن نوزدهم «مرگ آسمان کهن تراژیک خود را ترک گفت و به هسته تغزلی انسان تبدیل شد: حقیقت رویت‌ناپذیرش، راز رویت‌پذیرش». فصل پایانی روایت آخرین، شدیدترین و پیچیده‌ترین منازعه میان دو نوع تجربه پزشکی است که ناسازگار است: پزشکی امراض ذاتی و پزشکی عواملی بیماری‌زا. در مرکز این نزاع فرانسوا بروسه (۱۸۳۸-۱۷۷۲) بود که فقط بر بینایی تاکید نداشت و از حواس دیگر چون شنوایی و لامسه نیز بهره می‌گرفت و معاینه بالینی دقیق‌تر را ممکن می‌کرد. اینچنین بود که «زمان پزشکی امراض به سر آمد. پزشکی واکنش‌های مرضی ظهور یافت، ساختاری تجربی که بر قرن نوزدهم و تا حدی قرن بیستم حاکم بود».

فوکو در نتیجه‌گیری کتاب نشان می‌دهد که «تحول پزشکی بالینی صرفا یکی از آشکارترین شواهد تغییراتی است که در سامان‌های بنیادین دانش روی داد». او با آشکار کردن مفروضات پنهان اثبات‌گرایی (پوزیتیویسم) مثل «دلالت‌گری امر مدرک و ارتباط متقابل آن با زبان در صورت‌های آغازین تجربه، ساماندهی عینیت براساس ارزش‌های نشانه، ساختار در نهان زبان شناختی داده‌ها، خصلت واضع و سازنده فضای تن و اهمیت تناهی در رابطه انسان با حقیقت» نشان می‌دهد که این پیش‌شرط‌ها ساختار فرهنگ اروپایی را همچنان در روزگار ما شکل داده‌اند، اگرچه اندیشمندانی چون او کوشیده‌اند این «تارهای کلاف را باز کنند، تارهایی که هنوز برایمان آنچنان ناشناخته‌اند که خیلی طبیعی به غایت جدید یا مطلقا کهنه می‌پنداریم‌شان».

کتاب «تولد پزشکی بالینی» فاقد واژه نامه‌یی است که اصطلاحات تخصصی موضوع کتاب (بحث‌های پزشکی) و واژگان تخصصی فوکو و فلسفه را بیان کند. ضرورت این امر به‌ویژه برای میشل فوکو به عنوان فیلسوفی که آثار متعددش با ترجمه‌های گوناگون و کیفیت‌های متنوع به فارسی ترجمه شده و مخاطبان گسترده‌یی نیز دارد، انکارناپذیر است. اما با وجود این امر، کتاب نثری بسیار روان و شیوا در مقایسه با سایر ترجمه‌های این فیلسوف دشوار و ادبی‌نویس دارد. کتاب سرشار از اشاره‌های ادبی، ظرافت‌های فلسفی و استعاره‌های کنایی است. چاپ کتاب شکیل است و در طرح جلد آن از نقاشی رامبراند با عنوان «درس آناتومی دکتر نیکلاس تولپ» (۱۶۳۲) استفاده شده است.

محسن آزموده