مطالعه به روایت آمارهای متفاوت

مطالعه ایرانی ها چقدر است

امسال نیز مانند چند سال گذشته، گزارش این چند سال تکرار شد. این گزارش که از سال ۸۸، هر سال تکرار شده بدین شرح است؛ با بررسی رقم سرانه مطالعه در سال‌های اخیر، طبق اعلام نظر مسئولان مرتبط، این رقم از ۱۸ دقیقه و ۱۲ ثانیه در سال ۸۸ به ۷۵ دقیقه و ۳۴ ثانیه در سال ۹۱ رسیده است

شاید شما هم وقتی تازه الفبا را روی تابلوی مغازه‌ها، روزنامه‌های باطله و پاکت‌های خوراکی‌هجی می‌کردید، گمان نمی‌بردید این سرگرمی‌تان روزی روی آمار مطالعه کشور تاثیر بگذارد. هر ساله آماری به عنوان آمار مطالعه در کشور اعلام می‌شود که تقریبا هر ۱۰سال یک‌بار یا کمی بیشتر و کمتر گرفته می‌شود و هنوز روش مناسبی برای بیرون کشیدن این آمار به شکل دقیق به دست نیامده است. امسال نیز مانند چند سال گذشته، گزارش این چند سال تکرار شد.

این گزارش که از سال ۸۸، هر سال تکرار شده بدین شرح است؛ با بررسی رقم سرانه مطالعه در سال‌های اخیر، طبق اعلام نظر مسئولان مرتبط، این رقم از ۱۸ دقیقه و ۱۲ ثانیه در سال ۸۸ به ۷۵ دقیقه و ۳۴ ثانیه در سال ۹۱ رسیده است.

این در حالی است که دبیر کل نهاد کتاب‌خانه‌های عمومی کشور ادعا می‌کند، آمار مطالعه عمومی کتاب از رقم میزانه مطالعه قرآن و ادعیه جدا شده است.

دبیرکل نهاد کتاب‌خانه‌های عمومی کشور یک‌بار دیگر بر عددی که درباره سرانه مطالعه ایرانیان در سال ۸۹ اعلام کرده بود، تاکید کرد و نشان داد که قصد ندارد از این عدد که مورد نقد کارشناسان است کوتاه بیاید. آماری که از ۲ دقیقه به ۱۸ دقیقه و سپس به ۷۵ دقیقه تغییر کرده است.

عده‌ای از کارشناسان معتقدند، معتبرترین تحقیقات انجام شده در سال۸۷ در وزارت ارشاد انجام شد که میزان سرانه مطالعه ایرانیان به غیر از کتاب‌های درسی، ادعیه و رسانه‌های دیجیتال ۱۸ دقیقه بود.

اما منصور واعظی، دبیرکل نهاد کتاب‌خانه‌های عمومی کشور، اعلام کرد براساس آخرین سنجش صورت گرفته در اردیبهشت ماه سال ۹۱ آمار سرانه مطالعه در ایران روزانه ۷۵ دقیقه و ۳۴ ثانیه است.

طبق سخنان واعظی سرانه مطالعه در کشور در سال ۸۷ و با در نظر گرفتن یک جامعه آماری ۲ هزار نفری در سطح کشور ۷۰ دقیقه بود. طبق سخنانی که دبیرکل شورای فرهنگ عمومی داشته است، این آمار باعث درگیری و چالش نهاد کتاب‌خانه‌های عمومی با برخی از نخبگان فرهنگی کشور بوده است. دلیل این چالش هم باور موجود به میزان سرانه ۲ دقیقه‌ای مطالعه در کشور عنوان شد.

بر اساس آخرین نظرسنجی‌های صورت گرفته و جمع‌بندی مربوط به سال ۸۹، سرانه مطالعه کتاب در کشور به ۱۸ دقیقه و ۴۷ ثانیه رسیده بود. اما دبیرکل نهاد کتاب‌خانه‌های عمومی کشور رشد رقم سرانه مطالعه در کشور را خوب و مناسب ارزیابی کرده و گفته بود: سرانه مطالعه در کشور از رشد خوبی برخوردار بوده به‌طوری که در سال ۱۳۵۳، این میزان تنها در شهرها دو دقیقه بوده است و در دومین سنجش که در سال ۱۳۷۸ انجام گرفت سرانه مطالعه به هفت دقیقه افزایش یافت.

اما گویا این نظرسنجی مطابق مدل تصادفی ۱۷ هزار نفری انجام شده است. براساس این روش به هر استان ۵۰۰ سهمیه اختصاص داده شده است و به برخی نیز بیشتر. سهمیه نیز بین روستاها و شهرها تقسیم شده است.

رقم حاصله مطالعه در فضای مجازی را هم شامل می‌شود. البته مطالعه درسی دانش‌آموزان و دانشجویان در محاسبه سرانه مطالعاتی جامعه ضریبی ندارد و در سرانه مطالعه آورده نمی‌شود.

آخرین آماری که واعظی درباره اولین و آخرین استان جدول میزان مطالعه در کشور در سال ۹۱ بیان کرد، مربوط به تهران و چهارمحال و بختیاری بود. به این ترتیب بیشترین میزان مطالعه در بین استان‌ها با ۹۳ دقیقه و ۵۴ ثانیه به استان تهران و پایین‌ترین آن برای استان چهارمحال و بختیاری با ۴۸ دقیقه و ۵۹ ثانیه اعلام شد. کارشناسان معتقدند کتاب همشهری، فروش اینترنتی کتاب، تجهیزات کتاب‌خانه‌های شهر تهران، برگزاری مسابقات کتاب‌خوانی و اقدامات شرکت واحد، به ترتیب در شمار مشوق‌های مطالعه‌ای تهران به حساب می‌آید.

در یک نگاه به گذشته و بررسی آمارهای اعلام شده، با نظر به چند سال پیش، میزان سرانه مطالعه در سال ۸۹ توسط واعظی ۱۸ دقیقه و ۴۷ثانیه در روز اعلام شد.

آمار مذکور در سال ۸۸ نیز، ۱۸ دقیقه و ۱۲ ثانیه اعلام شده است. با این حساب، افزایش ۵۸ دقیقه‌ای سرانه مطالعه ایرانیان در فاصله سال‌های ۸۷ تا ۸۸، بسیار تعجب برانگیز بود. بارزترین روش تفاوت بررسی سرانه مطالعه کتاب‌های غیر درسی در سال ۸۸ با سال ۸۷ در تفکیک کتاب‌ها و ادعیه دینی بود. اما باز هم به نظر نمی‌رسید که این تغییر روش محاسبه هم پاسخگوی این تفاوت باشد. تفاوت دیگر بین دو محاسبه در سال‌های ۸۷ و ۸۸، در وجود آمارهای جزئی در سال ۸۷ بود که در سال ۸۸ دیگر تکرار نشد. طبق آمارهای سال ۸۷ میزان مطالعه در میان مردان و زنان در سنین مختلف متفاوت بود.

● سرانه مطالعه چیست؟

شاید این سوال پیش بیاید که سرانه مطالعه چیست و چگونه محاسبه می‌شود؟ سرانه مطالعه، زمان متوسط مطالعه یک نفر در شبانه‌روز است. در ساده‌ترین حالت می‌توان میزان مطالعه همه افراد یک جامعه را با هم جمع کرده و بر تعداد افراد آن جامعه و تعداد روزهای در نظر گرفته شده تقسیم کرد. اما برای اندازه‌گیری، باید متوسط مطالعه در یک جامعه آماری را محاسبه کرده و به همه افراد جامعه تعمیم داد. عواملی مانند تیراژ کتاب‌ها نیز بر اندازه‌گیری سرانه مطالعه تاثیر دارد. میزان سرانه مطالعه در هر کشور با توجه به شرایط فرهنگی و آموزشی آن متفاوت است. در کشورهایی که جمعیت بالایی دارند و در عین حال میزان افراد باسواد در آنها زیاد است انتظار می‌رود افراد بیشتری از آن جامعه اهل مطالعه باشند و آمار فروش و امانت کتاب از کتاب‌خانه‌ها بالا باشد. اما لزوما همیشه هم اینطور نیست.

در آمار مطالعه گاهی با برگزیدن افراد باسواد و با استفاده از روش‌های پیمایشی و نمونه‌گیری تصادفی، جامعه‌ای را برای سنجش مطالعه برمی‌گزینند. برخی کشورها نیز میزان شمارگان کتاب‌های منتشر شده را با استفاده از فرمول‌هایی برای سنجش میزان سرانه مطالعه در نظر می‌گیرند که البته این روش نیز با ابهاماتی مواجه است چراکه برخی از آثار ممکن است چاپ شوند، اما هیچ‌گاه خوانده نشوند یا یک کتاب را چندین فرد مطالعه کنند. از معایب این نوع سنجش این است که سوالاتی نظیر میزان و ساعات مطالعه، عوامل مطالعه و انگیزه‌های عدم مطالعه قابل سنجش نیستند. مسئله سرانه مطالعه بحث‌های فراوان و ابهامات متعددی نه تنها در کشور ما بلکه در سایر کشورها دارد و این مسئله هم از آنجا ناشی می‌شود که به دلیل استاندارد نبودن تعاریف و روش‌ها، نتایج مختلفی از پژوهش‌ها حاصل می‌شود.

در این طرح نیز جمعیت ۱۰۰۰ نفری را با استفاده از روش‌های نمونه‌گیری خوشه‌ای و انتخاب تصادفی برگزیدیم و با استفاده از پرسشنامه‌ای که از قبل پایایی و اعتبار آن از نظر علمی تایید شده بود، این سنجش را انجام دادیم. نتایج این آزمون را دو سال پیاپی تکرار کردیم و آمارهای به دست آمده تفاوت معنی‌داری نداشتند و قابل قبول بودند. مرداد ماه سال ۸۷ میانگین میزان مطالعه ۹۰ دقیقه و اسفندماه سال ۸۸ حدود ۷۶ دقیقه گزارش شد. البته با افزایش سن افراد در جامعه خلاف سایر کشورها میزان مطالعه هم کاهش می‌یابد با این تفاوت که پس از دوران بازنشستگی آمار مطالعه رو به افزایش می‌رود.

● کدام مطالعه، کدام کتاب؟

اصولا برای اندازه‌گیری سرانه مطالعه خیلی چیزها مورد بررسی قرار می‌گیرد که می‌توان به انواع منابع چاپی، جزوه، بروشور، اعلامیه، نقشه، سند (چاپی، خطی و...)، بریده جراید، اسلاید، شفاف‌برگه، ریز فیلم، ریز برگه، کره جغرافیایی، بازدید از وب‌گاه اطلاعاتی، بازدید از وب‌گاه خبری، بازدید از وب‌گاه شخصی، بازدید از وب‌گاه سیاسی، بازدید از وب‌گاه ویکی، بازدید از وب‌نوشت (وبلاگ)، قصه‌گویی (عضوی از خانواده- پرستار- مربی) برای کودک، داستان‌خوانی (عضوی از خانواده- پرستار- مربی) برای کودک، کتاب‌خوانی گروهی (قرآن‌خوانی، شاهنامه‌خوانی و...)، رجوع موردی به لغت‌نامه‌ها و به‌طور کلی منابع مرجع، کتاب‌های الکترونیکی (ebook) در قالب لوح فشرده (CD)، لوح ویدئویی دیجیتال (DVD)، فایل‌های اینترنتی و فایل‌های تلفن همراه، چک‌کردن پست‌های الکترونیکی (email) با محتوای نوشتاری علمی، ادبی، هنری، فرهنگی، گوش‌دادن به برنامه‌های مستند رادیو/ فایل‌های صوتی (به‌جز تفریحی و سرگرمی)، تماشای برنامه‌های مستند تلویزیون/ ماهواره و فایل‌های صوتی- تصویری (به‌جز تفریحی و سرگرمی) اشاره کرد که می‌توانند به‌عنوان مولفه‌های سنجش سرانه مورد مطالعه قرار گیرند.

گرچه هدف این است که به ایده‌آل‌های موردنظر نزدیک‌تر شویم و همواره تلاش مسئولان نیز بر آن بوده است که فاصله‌های واقعی را تا ایده‌آل‌های اعلام شده کمتر کنند و در نهایت به آنها برسند، اما این پیش‌روی نیاز به همکاری‌های چند سویه و تلاش در تشویق به کتاب‌خوانی دارد. شاید در پایان سوالی که پیش بیاید این باشد که تیراژ هزار نسخه‌ای و این‌همه مخاطب!

زهرا رستگارمقدم