حقیقت شب قدر

«قدر» در لغت به معنای اندازه و اندازه گیری است «تقدیر» نیز به معنای اندازه گیری و تعیین است اما معنای اصطلاحی «قدر»,عبارت است از ویژگی هستی و وجود هر چیز و چگونگی آفرینش آن به عبارت دیگر, اندازه و محدوده وجودی هر چیز, «قدر» نام دارد

●معنا و ماهیت حقیقی شب قدر چیست ؟

«قدر» در لغت به معنای اندازه و اندازه‏گیری است.(۱) «تقدیر» نیز به معنای اندازه‏گیری و تعیین است.(۲) اما معنای اصطلاحی «قدر»، عبارت است از ویژگی هستی و وجود هر چیز و چگونگی آفرینش آن‏(۳) به عبارت دیگر، اندازه و محدوده وجودی هر چیز، «قدر» نام دارد.(۴)

بنابر دیدگاه حكمت الهی، در نظام آفرینش، هر چیزی اندازه‏ای خاص دارد و هیچ چیزی بی‏حساب و كتاب نیست. جهان حساب و كتاب دارد و بر اساس نظم ریاضی تنظیم شده، گذشته، حال و آینده آن با هم ارتباط دارند.

استاد مطهری در تعریف قدر می‏فرماید: «... قدر به معنای اندازه و تعیین است... حوادث جهان... از آن جهت كه حدود و اندازه و موقعیت مكانی و زمانی آنها تعیین شده است، مقدور به تقدیر الهی است»(۵). پس در یك كلام، «قدر» به معنای ویژگی‏های طبیعی و جسمانی چیزهاست كه شامل شكل حدود، طول، عرض و موقعیت‏های مكانی و زمانی آنها می‏گردد و تمام موجودات مادی و طبیعی را در بر می‏گیرد.

این معنا از روایات استفاده می‏شود؛ چنان كه در روایتی از امام رضا(ع) پرسیده شد: معنای قدر چیست؟ امام(ع) فرمود: «تقدیر الشی‏ء، طوله و عرضه»؛ «اندازه‏گیری هر چیز اعم از طول و عرض آن است»(۶) و در روایت دیگر، این امام بزرگوار در معنای قدر فرمود: «اندازه هر چیز اعم از طول وعرض و بقای آن است».(۷)

بنابراین، معنای تقدیر الهی این است كه در جهان مادی، آفریده‏ها از حیث هستی و آثار و و یژگی‏هایشان محدوده‏ای خاص دارند. این محدوده با اموری خاص مرتبط است؛ اموری كه علت‏ها و شرایط آنها هستند و به دلیل اختلاف علل و شرایط، هستی، آثار و ویژگی‏های موجودات مادی نیز متفاوت است. هر موجود مادی به وسیله قالب‏هایی از داخل و خارج، اندازه‏گیری و قالب‏گیری می‏شود. این قالب، حدود، یعنی طول، عرض، شكل، رنگ، موقعیت مكانی و زمانی و سایر عوارض و ویژگی‏های مادی آن به شمار می‏آید. پس معنای تقدیر الهی در موجودات مادی، یعنی هدایت آنها به سوی مسیر هستی‏شان است كه برای آنها مقدر گردیده است و در آن قالب‏گیری شده‏اند.(۸)

اما تعبیر فلسفی قدر، اصل علیت است. «اصل علیت همان پیوند ضروری و قطعی حوادث با یكدیگر و این كه هر حادثه‏ای تحتّم و قطعیت ضروری و قطعی خود و نیز تقدّر و خصوصیات وجودی خود را از امری یا اموری مقدم بر خود گرفته است.(۹) اصل علیت عمومی و نظام اسباب و مسببات بر جهان و جمیع وقایع و حوادث جهان حكم‏فرماست و هر حادثی، ضرورت و قطعیت وجود خود و نیز شكل و خصوصیت زمانی و مكانی و سایر خصوصیات وجودی‏اش را از علل متقدمه خود كسب كرده است و یك پیوند ناگسستی میان گذشته و حال و استقبال میان هر موجودی و علل متقدمه او هست».(۱۰)

اما علل موجودات مادی تركیبی، فاعل و ماده و شرایط و عدم مانع است كه هر یك تأثیر خاص بر آن دارند و مجموع این تأثیرها، قالب وجودی خاصی را شكل می‏دهند. اگر تمام این علل و شرایط و عدم مانع، كنار هم گرد آیند، علت تامه ساخته می‏شود و معلول خود را ضرورت و وجود می‏دهد كه از آن در متون دینی به «قضای الهی» تعبیر می‏شود. اما هر موجودی با توجه به علل و شرایط خود قالبی خاص دارد كه عوارض و ویژگی‏های وجودی‏اش را می‏سازد و در متون دینی از آن به «قدر الهی» تعبیر می‏شود.

با روشن شدن معنای قدر، امكان فهم حقیقت شب قدر نیز میسر می‏شود. شب قدر شبی است كه همه مقدرات تقدیر می‏گردد و قالب معین و اندازه خاص هر پدیده، روشن و اندازه‏گیری می‏شود.به عبارت روشن‏تر، شب قدر یكی از شب‏های دهه آخر ماه رمضان است. طبق روایات ما، یكی از شب‏های نوزدهم یا بیست و یكم و به احتمال زیادتر، بیست و سوم ماه مبارك رمضان، است.(۱۱) در این شب - كه شب نزول قرآن به شمار می‏آید - امور خیر و شر مردم و ولادت، مرگ، روزی، حج، طاعت، گناه و خلاصه هر حادثه‏ای كه در طول سال واقع می‏شود، تقدیر می‏گردد.(۱۲) شب قدر همیشه و هر سال تكرار می‏شود. عبادت در آن شب، فضیلت فراوان دارد و در نیكویی سرنوشت یك ساله بسیار مؤثر است(۱۳) در این شب تمام حوادث سال آینده به امام هر زمان ارائه می‏شود و وی از سرنوشت خود و دیگران با خبر می‏گردد. امام باقر(ع) می‏فرماید: «انه ینزل فی لیلهٔ القدر الی ولی الامر تفسیر الامور سنهًٔ سنهًٔ، یؤمر فی امر نفسه بكذا و كذا و فی امر الناس بكذا و كذا؛ در شب قدر به‏ولی امر(امام هر زمان) تفسیر كارها و حوادث نازل می‏شود و وی درباره خویش و دیگر مردمان مأمور به دستورهایی می‏شود».(۱۴)

پس شب قدر شبی است كه:

۱. قرآن در آن نازل شده است.

۲. حوادث سال آینده در آن تقدیر می‏شود.

۳. این حوادث بر امام زمان - روحی فداه - عرضه و آن حضرت مامور به كارهایی می‏گردد.

بنابراین، می‏توان گفت شب قدر، شب تقدیر و شب اندازه‏گیری و شب تعیین حوادث جهان ماده است.

این مطلب مطابق آیات قرآنی نیز می‏باشد؛ زیرا در آیه ۱۸۵ سوره مباركه «بقره» می‏فرماید: «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ»؛ ماه رمضان كه در آن قرآن‏ نازل شده است». طبق این آیه، نزول قرآن(نزول دفعی) در ماه رمضان بوده است. و در آیات ۳ - ۵ سوره مباركه دخان می‏فرماید: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَهٍٔ مُبارَكَهٍٔ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِینَ فِیها یُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِیمٍ أَمْراً مِنْ عِنْدِنا إِنَّا كُنَّا مُرْسِلِینَ» این آیه نیز تصریح دارد كه نزول [دفعی‏] قرآن در یك شب بوده است كه از آن به شب مبارك تعبیر شده است. همچنین در سوره مباركه قدر تصریح شده است كه قرآن در شب قدر نازل شده است.

پس با جمع آیات سه گانه بالا روشن می‏شود:

۱. قرآن در ماه رمضان نازل شده است.

۲. قرآن در شبی مبارك از شب‏های ماه مبارك رمضان نازل شده است.

۳. این شب، در قرآن شب قدر نام دارد.

۴. ویژگی خاص این شب بر حسب آیات سوره مباركه «دخان» دو امر است:

الف. نزول قرآن.

ب. هر امر حكیمی در آن شب مبارك جدا می‏گردد.

اما سوره مباركه قدر كه به منزله شرح و تفسیر آیات سوره مباركه «دخان» است، شش ویژگی برای شب قدر می‏شمارد:

الف. شب نزول قرآن است(إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَهِٔ الْقَدْرِ).

ب. این شب، شبی ناشناخته است و این ناشناختگی به دلیل عظمت آن شب است(وَ ما أَدْراكَ ما لَیْلَهُٔ الْقَدْرِ).

ج. شب قدر از هزار ماه بهتر است.(لَیْلَهُٔ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ).

د. در این شب مبارك، ملائكه و روح با اجازه پروردگار عالمیان نازل می‏شوند(تَنَزَّلُ الْمَلائِكَهُٔ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ) و روایات تصریح دارند كه آنها بر قلب امام هر زمان نازل می‏شوند.

ه. این نزول برای تحقق هر امری است كه در سوره «دخان» بدان اشاره رفت(مِنْ كُلِّ أَمْرٍ) و این نزول - كه مساوی با رحمت خاصه الهی‏بر مومنان شب زنده دار است - تا طلوع فجر ادامه دارد(سَلامٌ هِیَ حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ).

و. شب قدر، شب تقدیر و اندازه‏گیری است؛ زیرا در این سوره - كه تنها پنج آیه دارد - سه بار «لیلهٔ القدر» تكرار شده است و این نشانه اهتمام ویژه قرآن به مسئله اندازه‏گیری در آن شب خاص است.مرحوم كلینی در كافی از امام باقر(ع) نقل می‏كند كه آن حضرت در جواب معنای آیه«إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَهٍٔ مُبارَكَهٍٔ» فرمودند: «آری شب قدر، شبی است كه همه ساله در ماه رمضان و در دهه آخر آن، تجدید می‏شود. شبی كه قرآن جز در آن شب نازل نشده و آن شبی است كه خدای تعالی درباره‏اش فرموده است: «فیها یفرق كل امر حكیم؛ در آن شب هر، امری با حكمت، متعین و ممتاز می‏گردد». آن گاه فرمود: «در شب قدر، هر حادثه‏ای كه باید در طول آن سال واقع گردد، تقدیر می‏شود؛ خیر و شر، طاعت و معصیت و فرزندی كه قرار است متولد شود یا اجلی كه قرار است فرارسد یا رزقی كه قرار است برسد و...».(۱۵)

پی‏نوشت:

۱. قاموس قرآن، سید علی اكبر قرشی، ج‏۵، ص ۲۴۶ و ۲۴۷

۲. همان، ص ۲۴۸.

۳. المیزان، سید محمد حسین طباطبایی، ج‏۱۲ ص ۱۵۰ و ۱۵۱.

۴. همان، ج‏۱۹، ص ۱۰۱.

۵. انسان و سرنوشت، شهید مطهری، ص ۵۲.

۶. المحاسن البرقی، ج‏۱، ص ۲۴۴.

۷. بحار الانوار، ج‏۵، ص ۱۲۲.

۸. المیزان، ج‏۱۹، ص ۱۰۱ - ۱۰۳

۹. انسان و سرنوشت، ص ۵۳

۱۰. همان، ص ۵۵ و ۵۶

۱۱. اقبال الاعمال، سید بن طاووس، تحقیق و تصحیح جواد قیومی اصفهانی، ج‏۱، ص ۳۱۲ و ۳۱۳ و ۳۷۴ و ۳۷۵

۱۲. الكافی، كلینی، ج‏۴، ص ۱۵۷

۱۳. المراقبات، ملكی تبریزی، ص، ۲۳۷ - ۲۵۲

۱۴. الكافی، ج‏۱، ص ۲۴۸

۱۵. المیزان فی تفسیر القرآن ج: ۲۰ ص: ۳۸۲؛ بحث روایی ذیل سوره مباركه قدر.