عقل و دین مداری

مردی از بنی اسرائیل در یکی از جزایر دریا که سبز و خرم بود عبادت می کرد یکی از فرشتگان از آن جا گذشت و عرض کرد پروردگارا مقدار پاداش این بنده ات را به من بنما, خداوند به ا و نشان داد و او آن مقدار را کوچک شمرد خدا به وی وحی کرد که همراهش باش, پس فرشته به صورت انسانی نزد عابد آمد

مردی از بنی اسرائیل در یکی از جزایر دریا که سبز و خرم بود عبادت می کرد. یکی از فرشتگان از آن جا گذشت و عرض کرد پروردگارا مقدار پاداش این بنده ات را به من بنما، خداوند به ا و نشان داد و او آن مقدار را کوچک شمرد. خدا به وی وحی کرد که همراهش باش، پس فرشته به صورت انسانی نزد عابد آمد.

آن روز را با او بود، چون صبح شد فرشته به عابد گفت: جای پاکیزه ای داری و فقط برای عبادت خوب است. عابد گفت: اینجا یک عیب دارد و آن این که: خدای ما چهارپایی ندارد، اگر او خری می داشت در این جا می چرانیدش براستی این علف از بین می رود! فرشته گفت: خدا که خر ندارد. عابد گفت اگر می داشت چنین علفی تباه نمی شد. پس خدا به فرشته وحی کرد: که همانا او را به اندازه عقلش پاداش می دهیم.(۱)

بنابراین پاداش هر عملی در انسان نمودی از تصورات و اندیشه های درونی وی خواهد بود به عبارتی درجه تکامل و مرتبه کمال انسانی در پرتو میزان ظرفیتهای عقلی هر فرد مورد محاسبه و ارزیابی قرار می گیرد.

سلیمان دیلمی گفته است: به امام صادق(ع) عرض کردم: فلانی در عبادت و دیانت و فضیلت چنین و چنان است. امام فرمود: عقلش چگونه است؟ گفتم نمی دانم. فرمود: پاداش به اندازه عقل است. (۲)

که اگر نباشد زنهار؛

روی در مسجد و دل ساکن خمار چه سود

خرقه بر دوش و میان بسته به زنهار چه سود

دل اگر پاک بود خانه ناپاک چه باک

سرچو بی مغز بود نغزی و دستار چه سود

قوت حافظ اگر راست نیاید در فکر

عمر اگر صرف شود در سر تکرار چه سود

به همین جهت «خداوند در روز قیامت نسبت به حساب بندگانش به اندازه عقلی که در دنیا به آنها داده، باریک بینی می کند.»(۳)

عقل بالاترین، برترین و با ارزش ترین ثروت، نعمت، فضیلت و زینت است که هیچ ثروت، نعمت و فضیلتی به پای آن نمی رسد و انسانیت انسان، شخصیت انسان، کمال انسان و ارزش وجودی هر شخص وابستگی خاصی به آن دارد.(۴)

و از طرفی انسان در پرتو آن در مقیاس کلان جامعه همیشه در پی کمال بوده و مرتباً پله های رشد را یکی پس از دیگری طی می کند، طبیعی است که چنین فردی در جامعه به تکامل و کمال مطلوب و نیز در بعد دنیوی به رشد و توسعه بالایی خواهد رسید.(۵)

و درباره اهمیت عقل همین بس که:

گفت: پیغمبر علی را که ای علی

شیر حقی، پهلوانی، پردلی

لیک بر شیری مکن هم اعتماد

اندرآ در سایه نخل امید

تو تقرب جو به عقل و سرخویش

نی جه ایشان بر کمال و برخویش

بعد فرمودند که ای علی:

«هنگامی که مردم با میراث و اعمال نیک به خلق خود تقرب می جویند تو با تکیه بر عقل خود به خدا تقرب کن تا تو در قیامت از نظر درجات بر دیگران سبقت گیری...»(۶)

در واقع انسان با تکیه بر عقل قادر است که با خود آگاهی کامل، سیر صعودی پله های کمال و ترقی را طی نموده و به درجه عالی معنوی که همان قرب الهی و سعادت دو جهان است نائل آید.

● ویژگی های انسان عاقل

▪ تسلط بر نفس

ویژگی اول آن که وی، حاکم و مسلط بر نقش خود باشد. چرا که عدم تسلط بر نفس از یک سو موجب تزلزل پایه های اخلاقی، کمرنگ شدن عواطف انسانی و تقویت رذایل اخلاقی در فرد می گردد. و از سویی دیگر عاملی در راستای گرفتار آمدن اندیشه های آدمی در دام هوا و هوس خواهد شد، که همین امر به تدریج موجب تباهی عقل و نابودی دین و دنیای او و مهم تر از آن نابودی نفس و هلاکت انسان می شود. به گونه ای که امام سجاد(ع) در دعای صحیفه سجادیه این طور می فرمایند:

«خدایا از من بگیر برای خودت آن چه مایه خلاصی و نجات من است و برای خودم، آن چه موجب اصلاح من است باقی بگذار، زیرا که نفس من در معرض هلاکت و نابودی است، مگر این که تو حفظش نمایی» (۷)

باری: «با هوای نفس خود به نیروی عقلت پیکار کن.»(۸)

زیرا عقل، تو را حاکم و مسلط بر نفس می سازد و بالطبع با تسلط بر نفس فرمانروای زمان می گرداند. که این تسلط به نحوی موجب نجات انسان از هلاکت و نابودی و بهترین سلاح وی برای رسیدن به قله های سعادت و کمال معنویت و رستگاری خواهد بود.

حریت و آزاداندیشی آن است که انسان آزاد باشد و آزاداندیش . چون انسان آزاد اهداف و وسایل خود را از روی اندیشه برمی گزیند و شرایط وجودی خود را نیز از طریق عمل، فکر رقم می زند. از این رو آزاد بودن انسان به «معنای آن سلطه عقلانی برخویشتن و قدرت اجرایی بر تصمیمات فردی است» (۹) که وی با بهره مندی از آن (یعنی آزادی) می تواند وجود خود را از هواهای درونی و عقلانیت ناصواب آزاد ساخته و به نوعی به یک آزادی واقعی که تداوم بخش رهایی جانها از قید و بندهای دنیوی است نائل شود. آزادی که اساس آن خردمندی و گزینش آگاهانه در دین و.... خواهدبود.

▪ برخورداری از جامعه عقل گرا

ویژگی سوم برخورداری انسان عقل گرا از یک جامعه عقل گراست.

جامعه ای که در آن برای رسیدن به اجماع کلی در جهت گیری های اجتماعی ازطریق ارتباط عقلانی صورت می گیرد و آن «توانایی و قدرت مبتنی بر دانشی است که بشر با کمک آن می تواند قدرتهای اسرارآمیز و غیرقابل رویت را که با زندگی وی تلاقی می کند، بشناسد و از سر راه بردارد». (۱۰)

جامعه ای پویاست که افراد آن با مصلحت اندیشی خود، زمینه رشد و توسعه همه جانبه کشور را تسهیل و فراهم می نمایند.

بدیهی است اگر در مسیر حرکت جامعه با عقل گرایی و استقلال فکری افراد در تعامل نباشد بی تردید آهنگ رشد کشور متوقف، روحیه تحول و نشاط کاری افراد تضعیف و انگیزه خلاقیت و خوداندیشی آنها نیز سرکوب خواهدشد.

و این در سست شدن پایه های مدیریتی جامعه و هدر رفتن سرمایه های مادی و فکری آن موثر خواهدافتاد. بدین سان جامعه عقل گرا، میدانی برای عرصه اندیشه های متفاوت و پذیرش عقاید مختلف و تحمل یکدیگر در محیطی مسالمت آمیز جهت نشان دادن عملکردها و قابلیت هاست که انسان عقل مدار در آن می تواند جایگاه واقعی خود را بازیابد.

اما چند نکته قابل ذکر دیگر این که:

اولا) اگر انسان همراه باتسلط بر نفس «ساحت دل خود را از غبار عالم طبیعت پاک و علایق وشهوات حیوانیت را اندکی از خود دور نماید و آئینه دل را از زنگار کدورات این عالم فی الجمله جلائی دهد... و گاهی تفکر در عجایب «ملک الملوک» و «جمال و جبروت» کند. البته از برای او حالتی نورانی و «بهجتی» عقلی حاصل می شود که به سبب آن یقین می کند که ذات او از این عالم جسمانی نیست بلکه از عالم دیگر است.(۱۱)

ثانیا ) این که «بدون آزادی در فکر و اندیشه، اختیار و انتخاب هم مفهومی نخواهد داشت. چون انسان آزاد، نخست می نگرد و درسایه آزادی در دید و اندیشه چیزی را انتخاب می کند. بنابراین اگر او در انتخاب خود، روش خوبی درپیش گیرد، به نفع او خواهدبود وگرنه به ضرر وی تمام خواهدشد و آن کس که روش بدی را انتخاب نماید، در واقع خود را آزار و شکنجه می دهد. بدین جهت مردم همه آزاد به دنیا می آیند و باید آزاد بمانند (۱۲) تا آنان بدون هیچ اعمالی در جوی آرام و مسالمت آمیز، رفتار و اندیشه نمایند.

ثالثا) باید اساس تشکیل جامعه عقل گرایی مبتنی بر سیاست همبستگی با تمام توده ها باشد تا به نحوی درسایه آن «یک توده راهی برای زیست و پیشرفت خود در میان دیگر توده ها باز کند و رفتارش با آن توده ها از روی فهم و بینش باشد. (۱۳)

به طوری که اصل سیاست واقعی که همان سیاست «اصلاح و هدایت مردم به راهی که در دنیا و آخرت موجب نجاتشان می شود) (۱۴) ملاک این بینش قرار گیرد تا از این طریق انسان با فکر و اندیشه خود در راه ترویج ارزشها، اصلاح امور وایجاد انسجام وهمبستگی در جامعه گام بردارد و رفاه حقیقی و رستگاری واقعی که متضمن نجات و هدایت مردم به سوی سعادت ابدی خواهدبود به پشتوانه این سیاست فراهم گرداند.

▪ و سخن آخر این که:

حاکمیت بر نفس، آزاد بودن انسان و برخورداری از یک جامعه عقل گرا، انسان عقل مدار را در جهت خودشناسی و خودسازی بهتر، برای رسیدن به خیر و صلاح دوجهان یاری و مساعدت می رساند و علاوه بر آن آگاهی و فهم وی را نیز در تمام ابعاد وجودی به حدکمال خواهدرساند. تا آن جایی که آدمی را به حقیقت جهان آفرینش و شناخت وجودی اش آشکار و به درک معرفت در برابر عظمت الهی خاضع و نایل می گرداند.

عقل که کند خواجگی شهر وجود

دیوانه شود، چون سر کوی تو رسد

بهروز حاجی پور

پی نوشت ها :

۱- اصول کافی، ج۱ص۱۲ و ۱۳

۲- همان ص۱۲

۳- همان ص۱۲ از امام صادق به نقل ابوجارود

۴- شرح غررالحکم و دررالکلم ج۲ص۳۷۴ و ۳۷۰ توسعه سیاسی از دیدگاه حضرت علی(ع) ص۱۶۷ ج پاییز ۷۹

۵- توسعه سیاسی از دیدگاه حضرت علی(ع) ج۲ص۱۷۳، ۱۷۴، ۱۷۵

۶- ج۱ص۱۵ ک. حلیه الاولیا

۷-دعای مکارم اخلاق صحیفه سجادیه

۸- حکمت ۴۰۷ نهج البلاغه

۹- فصلنامه اطلاعات سیاسی و اقتصادی ش: ۱۲۲ و ۱۲۱ ص۱۱

۰۱- از مقاله سیدرضا موسوی «با نام عقل و مشروعیت سیاسی» دانشگاه کبک مونترال همان فصل نامه ش۱۳۲ و ۱۳۱ ص۱۱۳

۱۱- معراج السعاده ص ۰۳ و ۹۲ فصل دوم

۲۱- امام علی(ع) صدای عدالت انسانی ج۳ ص۴۴ و ۳۴ ج چهارم

۳۱- در راه سیاست ص۳ ج۷۵ تهران

اصول سیاست و حکومت ص۳۱ج اول پاییز ۸۷

۴۱- احیاءالعلوم ج۱ ص۴۴

تجلی امامت ص۱۳۳