زیمل, پدر پست مدرنیسم

زیمل در پنجاه سالگی, و در نسل میانسال معلمان فلسفه دانشگاهی معاصر قطعا بی نظیرترین چهره است نمی توان او را در هیچ یک از جریان های غالب جای داد, او همیشه راه خود را رفته است

زیمل در پنجاه سالگی، و در نسل میانسال معلمان فلسفه دانشگاهی معاصر قطعا بی‌نظیرترین چهره است. نمی‌توان او را در هیچ‌یک از جریان‌های غالب جای داد، او همیشه راه خود را رفته است... شکی نیست که زیمل، با دانش گسترده و همه جانبه‌اش و با نیروی فکری نافذش، اگر بتواند جامعه‌شناسی را از وضعیت جمع‌آوری داده‌های تجربی و تأملا‌ت کلی به مرتبه رشته فلسفی اصیل برساند. اگر بتوان جای پای او را در‌هایدلبرگ محکم کرد آنگاه علوم اجتماعی در کل و در تمام شاخه‌هایش ... نمایندگی آنچنان جامعی می‌یابد که در هیچ کجای دیگر وجود ندارد.>

این بیانیه هیات علمی‌دانشگاه‌ هایدلبرگ آلمان است برای مردی که بنیانگذار جامعه‌شناسی و به قولی او را پدر جامعه‌شناسی دانسته‌اند. خود او در وصف جامعه‌شناسی گفته است: <به این امر افتخار می‌کنم که در سمینار خصوصی درباره روان‌شناسی اجتماعی بیش از ۷۰ دانشجو دارم. این تعداد برای چنین حوزه پرت و غیرعملی‌ای زیاد است... من از درس اصلی منطق نیز رضایت دارم، چرا که در رقابت با استاد صاحب کرسی آن درس و در وقتی بسیار نامناسب، من هنوز بیش از ۸۰ دانشجو دارم.>

یک ماه پس از آنکه یک ناشر ایرانی-گام نو - اثری از گئورگ زیمل در تهران منتشر ساخت اینک نشر ققنوس همان اثر را با ترجمه دیگری روانه بازار کرده است. کتاب گئورگ زیمل اثر دیوید فریزیی با ترجمه شهناز مسمی‌پرست زندگی و موقعیت علمی‌و فرهنگی زیمل را مورد توجه قرار داده است.

دیوید فریزیی در حال حاضر استاد جامعه‌شناسی در مدرسه اقتصاد لندن است. او جامعه‌شناسی را در مدرسه اقتصاد لندن تحصیل‌کرده و دکترای خود را از دانشگاه گلا‌سکو دریافت کرده است. او همچنین در رشته معماری مکینتاش در گلا‌سکو مدرک کارشناسی ارشد دارد. او پیش از این در انگلستان در دانشگاه کنت در ایالا‌ت متحده در دانشگاه سن دیگو، دانشگاه نیویورک و دانشگاه ییل، و در آلمان در دانشگاه‌هایدلبرگ و دانشگاه کنتستانس به تدریس جامعه‌شناسی اشتغال داشته است. دیوید فریزیی یک از بانیان اصلی بازگشت به زیمل است، این بنیانگذار جامعه‌شناسی که به نحوی غیرمنصفانه از یاد رفته بود. معاصران او، ماکس وبر و امیل دروکیم، هم اکنون چهره‌های برجسته ای در ظهور جامعه‌شناسی مدرن به حساب می‌آیند، با وجود این سزوار نیست که نقش آنان را بدون ادای حق زیمل تصدیق کنیم.

از آنجا که جامعه‌شناسی آمریکایی، مخصوصاً‌ جامعه‌شناسی <مکتب شیکاگو> به سرعت تمام بر آثار او تسلط یافتند، نفوذ او در شکل‌گیری مفاهیمی ‌اصلی همچون نقش، تعامل، تضاد، سلطه وانقیاد به واسطه ادغام شدن در نظریه‌های نظام‌مندتر یا نظریه‌هایی به لحاظ تجربی موجه‌تر اخلا‌فش از چشم‌های مخفی گشت. یک نمونه کاملا‌ً شناخته شده را ذکر کنیم، دریافت زیمل(در مقاله‌اش کلا‌ن‌شهر و حیات ذهنی در ۱۹۰۳) را بر اینکه شهر <هستی‌ای مکانی با پیامدهای جامعه شناختی نیست، بلکه هستی جامعه‌شناختی‌ای است که به نحو مکانی شکل گرفته است> می‌توان از پیش ترسیم‌کننده بخش بزرگی از نظریه <اکولوژیکی> جامعه شهری پارک، بورخس و توماس در مکتب شیکاگوی متاخر دانست.

به علا‌وه سر آغاز روش شناختی زیمل در ساختن نظریه جامعه‌شناختی، این فرض که جامعه شبکه‌ای از تعاملا‌ت الگومند است، به وسیله هیچ پارادایم معاصری از نظریه جامعه شناختی به طور جدی مورد تردید واقع نمی‌گردد. جامعه‌شناسی گئورگ زیمل برای خواننده انگلیسی زبان همواره به نحو وسوسه انگیزی دست نیافتنی بوده است.

اگرچه برخی از بهترین آثارش نسبتاً زود پس از نخستین چاپ آن ترجمه شد، تعداد قابل ملا‌چظه‌ای هرگز به صورت ترجمه تا همین اواخر در دسترس قرار نگرفت. آثار زمیل، که به دلیل جسته گریخته ترجمه ساختار ظاهری‌اش از هم گسیخته است، در عین حال به نظر می‌رسد دچار تنوع مطلق مضامینی است که او به آنها می‌پرداخت. روشن است که او متفکری است که قادر بر شناختی به غایت ژرف است ـ مثلا‌ شناخت اهمیت اوقات معمول غذا خوردن، یا اهمیت تلا‌قی نگاه‌ها به هنگام تعامل ـ صرف غنای این مطالب ظاهرا زودگذر برای مدت‌ها این اثر را القا می‌کرد که زیمل چیزی بیش از یک جامعه‌شناس غیرمتعارف شکل ( فرم) نیست، که آثارش از فهم فرآیند‌های تاریخی یا واقعیت تجربی روزمره عاجز است.

به رغم این واقعیت که معاصران زیمل اهمیت او را به منزله نخستین جامعه شناس آکادمیک در آلمان دریافتند و نیز اینکه نظریه‌های جامعه زیستی او بی‌تردید در پیشرفت تعامل‌گرایی نمادین در آمریکا موثر بود، شهرت او امروزه معمولا‌ً او را همردیف و هم‌راستای با معاصرانشان دورکیم و وبر قرار نمی‌دهد. با این همه ثمرات دانش‌پژوهی‌های اخیر و تجدید حیات تمام و کمال بررسی‌های زیملی - که این کتاب نمودار یک جنبه آن‌هاست - نجات آثار زیمل را از تاریکی نسبی‌ای که در آن فرو افتاده بود آغاز کرده است.

[مجید یوسفی]