دنیای معصومانه سربازان جنگ

نگاهی به نمایش ”شام آخر” نوشته محمدرضا کوهستانی و کارگردانی احمد سلیمانی

نمایش "شام آخر" نوشته محمدرضا کوهستانی و به کارگردانی احمد سلیمانی کاری از گروه تئاتر ایده در کارگاه نمایش تئاتر شهر در حال اجراست. نمایشی بی کلام که روایت مبارزه چند سرباز در موقعیت‌های مختلف جنگ است.

"احمد سلیمانی" را بیشتر به عنوان هنرمندی که در ژانر کودک و نوجوان فعالیت می‌کند می‌شناسیم. نمایش "حسنک کجایی" آخرین اثر او بود که در سال جاری در تالار هنر اجرا شد و البته اجرای موفقی برای مخاطبان خود داشت. حالا در نمایشی جدید احمد سلیمانی سراغ نمایشی برای بزرگسالان رفته که نشانه‌های علاقه او به دنیای فانتزی و کودک و نوجوان را می‌توان در اثر او دید. نمایش "شام آخر" اثری متکی بر ایده‌پردازی موقعیت‌های نمایشی است که در وضعیت‌های متفاوت واکنش‌های سربازان جنگ را به تصویر می‌کشد.

نمایش "شام آخر" از جنبه‌های مختلف قابل ارزیابی است. اصلی‌ترین عامل در این نمایش طراحی صحنه است. طراحی صحنه نمایش که یکی از ویژگی‌های مثبت کار تلقی می‌شود شامل چیدمان لوله‌های مختلف است که در موقعیت‌های نمایشی و تقابل شخصیت‌ها کاربرد متفاوت دارد. سربازان نمایش در وضعیت‌های متفاوت از وسایل صحنه استفاده می‌کنند و استفاده از ابزار صحنه جزء اصلی نمایش تلقی می‌شود که به عنوان یک قرارداد، تماشاگر تا پایان اثر آن را می‌پذیرد. اما با وجود طراحی صحنه کاربردی نمایش، استفاده از شیر قطع و وصل آب در بخش‌هایی تصویر ذهنی یک موتورخانه را ایجاد می‌کند که هیچ ضرورتی ندارد. حتی اگر کارگردان خواسته باشد که یک موقعیت معمولی ایجاد کرده و محیط خانه را تبدیل به صحنه جنگ بکند بازهم با وجود تعدد صحنه‌های جنگ و پایان نمایش، نمی‌توان این برداشت را از کلیت نمایش استنباط کرد.

به ویژگی طراحی صحنه اشاره شد که نقش اساسی در نمایش دارد. "شام آخر" نمایشی متکی بر ابزار است و به شیوه تئاتر اشیاء به خوبی از ابزار صحنه استفاده می‌کند. تبدیل شدن وسایل معمولی به ابزار مختلف، کاری خلاقانه است. تبدیل شدن تانکر آب به تانک و یا پنکه سقفی به چرخبال و نردبان به پل متحرک و غیره ایده‌هایی است که در نمایش خوب جواب می‌دهد و در مواردی این کاربرد ابزاری تصاویر زیبایی را خلق می‌کند. صحنه سوار شدن سربازان بر نفربر و یا چادر از شکل‌های نمایش است که کاربرد ابزاری دکور و آکسسوار را واضح می‌کند.

اما در کار بازیگران نمایش، چند نکته حائز اهمیت است. گروهی از سربازان که هریک به تناسب، کاراکتر خاص خود را دارند. شخصیت‌های نمایش ویژگی تیپیکال دارند. مرد سبیلی، زرنگ و مغرور است. مرد عینکی، منظم و حرف گوش کن است. سرباز قد بلند، بسیار ساده لوح است و دو نفر دیگر ترکیبی از ویژگی‌های سایر شخصیت‌ها هستند که نتوانسته‌اند کاراکتر مستقلی را در کلیت نمایش خلق کنند. در اینجا شاید بتوان گفت همین نکته یعنی خلق شخصیت‌های همسان و متضاد باعث شده نمایش توام با رفتارهای پیش‌بینی نشده شخصیت‌ها شود. اگر به تنوع و تفاوت کاراکترها توجه می‌شد بار دراماتیک نمایش بیشتر می‌شد. حضور یک سرباز چاق و یا یک سرباز بلاتکلیف، می‌توانست تعادل بهتری را برای کشمکش اشخاص ایجاد کند.

در ارزیابی کار بازیگران در نمایش "شام آخر" می‌توان به بازی یکدست و روان گروهی اشاره داشت که نشان از دقت نظر کارگردان دارد. نباید فراموش کرد که کار بازیگر در نمایش بی کلام خیلی دشوار است. بخصوص در این گونه نمایش که استفاده از فیزیک و حرکت هم متناسب با شکل اجرایی باید بدون اغراق و کنترل شده باشد.

اما مهترین رکن یعنی نمایشنامه در این اثر ویژگی خاص خود را دارد. درام در این نمایش متکی بر طرح و ایده است. موقعیت‌های متفاوت نمایشی در یک روند مشخص که در نهایت به "شام آخر" سربازان ختم می‌شود. "شام آخر" یک اثر تجربی و کارگاهی است که به نظر می‌رسد شکل‌گیری درام آن با ایده‌های کارگاهی حاصل شده است. دلیل این مسئله موقعیت‌های خاص اشخاص است که صرفا در یک وضعیت نمایشی ممکن است اتفاق بیفتد. این نوع نمایش از یک طرف ممکن است به نتیجه بسیار مطلوبی برسد و از طرف دیگر امکان دارد به اثری سطحی بدل شود. می‌توان گفت نمایش شام آخر درامی متعادل دارد که هر چند در برخی لحظات دچار تکرار می‌شود؛ اما صحنه‌های خلاقانه‌ای را ایجاد می‌کند. صحنه نامه نوشتن سرباز و تکرار آن در یک موقعیت دیگر باعث درک عمیق مخاطب می‌شود. اما در مقابل صحنه‌های قدم رو و یا سوار شدن بر نفر بر و یا سربازی که با طناب آویزان می‌شود تا بمیرد ! .... ایده‌های مناسب با کلیت نمایش نیست. نمایشنامه در "شام آخر" نمونه بسیار خوبی برای ایده‌پردازی موقعیت‌های نمایشی است که اثر نویسنده آن یعنی محمدرضا کوهستانی را می‌توان در نمایش دید. ابتدا تا انتهای نمایش یک روند مشخص و منطقی را طی می‌کند که نشان می‌دهد نویسنده برای این اثر مطابق یک الگو و ساختار حساب شده عمل کرده است.

نمایش "شام آخر" اثری قابل قبول و موفق در جذب مخاطب است که به عنوان یک اثر تجربی ارزش‌های بسیار خوبی دارد. احمد سلیمانی و گروهش این قابلیت را دارند که ایده‌های متفاوت را به اثری جذاب تبدیل کنند. "شام آخر" اثری فانتزی است که با اتکاء بر تجربیات کارگردان آن در ژانر تئاتر کودک و نوجوان، دنیای معصومانه سربازان جنگ را تصویر می‌کند. دنیایی که آدم‌ها بر خلاف میل خود ناچار به جنگ هستند. جنگ که در نهایت به "شام آخر" منجر می‌شود.

شهرام کرمی