تغییر کاربری اراضی مستعد کشاورزی تهدیدی برای کشاورزی پایدار

مناطق خشک نه تنها دارای محدودیت آب بلکه دارای محدودیت خاک نیز می باشند سطح اراضی تحت کلاس ۱ که بهترین قابلیت کشاورزی را دارد در کل کشور حدود ۵ ۶ درصد ۳ ۱ میلیون هکتار و سطح اراضی کم تا زیاد شور حدود ۲۷ درصد ۵ ۴۴ میلیون هکتار است بنایی و همکاران, ۱۳۸۳

چکیده:

مناطق خشک نه تنها دارای محدودیت آب بلکه دارای محدودیت خاک نیز می باشند. سطح اراضی تحت کلاس ۱ که بهترین قابلیت کشاورزی را دارد در کل کشور حدود ۵/۶ درصد ( ۳/۱ میلیون هکتار) و سطح اراضی کم تا زیاد شور حدود ۲۷ درصد (۵/۴۴ میلیون هکتار) است(بنایی و همکاران، ۱۳۸۳). در استان اصفهان ۵/۷ درصد از سطح کل اراضی (۷/۱۰ میلیون هکتار)، قابلیت خوب برای کشاورزی را دارد که با تغییر کاربری این اراضی، این سطح محدود نیز از عرصه تولید کشاورزی خارج می شود(آمارنامه کشاورزی استان اصفهان، ۱۳۸۳). بنابراین محدودیت خاک را نیز باید به محدودیت آب در عرصه کشاورزی اضافه نمود. انتقال عرصه کشاورزی از اراضی مستعد کشاورزی به اراضی نامناسب برای کشاورزی، قطعا سبب افت تولید محصولات و همچنین کاهش کیفیت آنها و در مواردی با توجه به فقر شدید خاک و استفاده نامتعادل از نهاده‌ها، سبب تولید محصولات ناسالم و تهدیدی برای رسیدن به کشاورزی پایدار است.

مقدمه:

یکی از راههای ایجاد تعادل میان جمعیت و تولید مواد غذایی برای رفع نیازهای فزاینده جوامع بشری، اولویت دادن و گسترش فعالیت های کشاورزی از طریق افزایش تولیدات این بخش است. رکن اساسی کشت و کار در اراضی کشاورزی وجود خاک و آب مناسب می باشد. افزایش جمعیت و نیاز روزافزون به غذا در قرن اخیر، کشاورزان کشورهای مختلف جهان را به سوی بهره گیری از زمین های نامرغوب و زمین های حاشیه ای، همچون مراتع و جنگل ها سوق داده است. این در حالی است که زمین‌های حاشیه ای دارای استعداد فرسایشی زیاد و پتانسیل تولید کمی هستند. گرچه سازمان خوار و بار و کشاورزی(FAO, ۱۹۹۲)، برآورد کرده است که حدود بیش از دو برابر وسعت زمین های زراعی کنونی می تواند زیر کشت برود، ولی چنین برآوردی بدون توجه به آثار زیست محیطی تحت کشت بردن زمین های حاشیه ای صورت گرفته است(Engelman and Leroy, ۱۹۹۵). یک محقق در سال ۱۹۸۷ برآورد کرده است که اگرچه سالیانه حدود ۱۰۰ میلیون هکتار از زمینهای کشاورزی برای نخستین بار به زیر کشت می روند، ولی این زمینهای کشاورزی جدید، حاشیه ای و دارای حاصلخیزی کم بوده و غالباً آب کافی برای کشاورزی ندارند(Smil, ۱۹۸۷). بنابراین، به فرسایش و تخریب خیلی حساس می باشند. اسمیل معتقد است که اگرچه افزایش زمین های کشاورزی بحران جهانی نمی باشد، ولی پایداری محیط زیست را به شدت تهدید می‌کند(احمدی و همکاران، ۱۳۸۱).

پراکنش اراضی کشاورزی در ایران وابسته به چند فاکتور است. این فاکتورها شامل طول دوره رشد، خاک خوب، زمین هموار و بالاتر از همه آب می باشند که در شرایط خشک و نیمه خشک ایران، مناطقی که در آنها این چهار عامل یک جا موجود باشد تا شرایط بهینه را برای تولید کشاورزی فراهم آورد محدود هستند. بنابراین، فعالیتهای کشاورزی در سطح کلی کشور پراکنش لکه ای دارند. تنها در یک منطقه در کشور یعنی دشت ساحلی دریای مازندران فعالیتهای کشاورزی یک موزائیک پیوسته را در وسعتهای نسبتاً زیاد تشکیل می دهد. این بدان معنی است که منابع خاک و آب کشور محدود بوده و تولید کشاورزی به صورت ویژه مکانی است. محدود بودن اراضی کشاورزی از یک سو و از چرخه تولید خارج شدن این اراضی در اثر سوء مدیریت از سوئی دیگر در کشوری مانند ایران که بیش از ۹۰درصد از آن را مناطق خشک و نیمه خشک تشکیل می دهند جای تامل دارد (مومنی،۱۳۸۴).

در اثر سوء مدیریت به تدریج مقدار ماده آلی خاک ها کمتر شده و ذخیره غذایی خاکها تخلیه می گردد. از طرف دیگر عمق سفره های آب زیر زمینی به تدریج زیاد و بر مقدار شوری آبهای آبیاری افزوده می شود. آبهای شور و لب شور به تدریج خاکهای کشاورزی را نیز شور کرده و از قدرت حاصلخیزی آنها می‌کاهد. مشکل دیگری که در چند دهه اخیر در سیستم‌های کشاورزی کشور ظهور کرده است و پیوسته مورد تشویق قرار می گیرد، انجام دو و بعضاً سه کشت در سال بر روی یک قطعه زمین است. تداوم چنین رویه ای باعث بهره کشی زیاد از خاک شده و باعث تحلیل رفتن بنیه حاصلخیزی منابع خاک کشور می گردد (مومنی،۱۳۸۴).

توسعه شهری و صنعتی بدون برنامه در حواشی کلان شهرهای ایران نه تنها اراضی کشاورزی را می بلعد بلکه منظره های طبیعی، اکوسیستم های رودخانه ای، محیط زیست و حیاط وحش را نیز تخریب و یا به کلی از بین می برد. پدیده تغییر بی رویه کاربری اراضی در اطراف دیگر شهرها و روستاهای کشور هم تبدیل به چالشی بزرگ در راه تولید کشاورزی شده است. بررسیها مبین آهنگ سریع تغییر کاربری اراضی در حواشی کلان شهرهای کشور است. به طور متوسط هر سال بیش از ۷۰۰ هکتار از اراضی موجود در حواشی شش کلان شهرکشور به مناطق شهری و صنعتی تبدیل می شوند. در ۴۶ سال گذشته مساحت اراضی تغییر کاربری یافته در اطراف کلان شهرهای تهران، کرج، تبریز، اهواز، شیراز و مشهد به طور متوسط در هر سال به ترتیب برابر با ۱۵۴۰، ۵۵۰، ۱۸۰، ۵۲۵، ۷۱۰ و۷۶۰ هکتار بوده است(مومنی، ۱۳۸۴).

از سال ۱۳۳۴ تا سال ۱۳۸۰ جمعاً۱۹۴۶۰۵ هکتار از اراضی حواشی شش کلان شهر کشور تغییر کاربری یافته و به مناطق شهری و صنعتی تبدیل شده اند. از این مقدار ۱۳۶.۲۲۰ هکتار(۷۰ درصد) جزو اراضی مستعد کشاورزی و قابل آبیاری ( اراضی کلاس I و II و III )، ۲۹.۵۰۰ هکتار (۱۵ درصد) جزو اراضی دارای پتانسیل باغ میوه (اراضی کلاس IV ) و فقط ۲۸.۸۸۵ هکتار (۱۵ درصد)جزو اراضی درای محدودیت شدید برای کشت آبی یا فاقد استعداد کشاورزی بوده اند. با از بین رفتن اراضی مستعد کشاورزی در حواشی شش کلان شهر کشور، امکان تولید بیش از نیم میلیون تن گندم در هر سال از بین رفته است(مومنی،۱۳۸۴).

تغییر کاربری اراضی کشاورزی در حواشی کلان شهرها و روستاها پدیده ای جهانی است. گرچه ابعاد این پدیده از کشوری به کشور دیگر متفاوت است،تبعات ناشی از آن کم و بیش نگرانیهای مشابهی در کشورهای توسعه یافته و رو به رشد به وجود آورده است. در نیم قرن گذشته سعی جامعه جهانی بر این بوده است تا از طریق انعکاس موضوع در جراید علمی و برپایی گردهمایی های ملی و بین المللی آگاهیهای عمومی را نسبت به این چالش بزرگ که امنیت غذایی جوامع بشری را تهدید می کند، ارتقاء دهد. محققین بسیاری این موضوع را بررسی و مورد بحث قرار داده اند به طوری که ادبیات علمی جهان مملو از بررسی ها و مباحث علمی در این مورد است.

در ایران، موسسات و سازمانهای دولتی و بخش خصوصی مطالعاتی در زمینه اثرات گسترش شهرها و صنایع بر کشاورزی در سطوح مختلف انجام داده اند. از جمله، وزارت مسکن و شهرسازی (۱۳۷۵) اثرات گسترش شهرهای موجود، تشکیل شهرهای جدید و استقرار صنایع بر تغییر کاربری اراضی و باغها را به تفکیک مناطق ده گانه کشور در قالب " طرح کاربری ملی ایران" مورد بررسی قرارداده و ضمن دادن هشدارهایی در مورد این معضل، راهکارهایی برای آینده نگری توسعه شهرها و مناطق صنعتی در کشور ارائه نموده است.

همچنین، وزارت مسکن و شهرسازی در دهه اخیر اقدام به تهیه طرحهای جامع شهرسازی و معماری شهرها و طرحهای هادی روستاهای بزرگ نموده است. در این طرحها، راهکارهایی برای حفظ اراضی کشاورزی ارائه و توصیه شده است تا گسترش شهرهای موجود در جهاتی هدایت شوند که کمترین آسیب به اراضی کشاورزی و باغهای موجود در حاشیه شهرها وارد شود. در طرح مجموعه شهری تهران و شهرهای اطراف آن ( وزارت مسکن و شهرسازی، ۱۳۷۹) نیز به بررسی اثرات ناشی از گسترش مناطق شهری و صنعتی، تخریب و اتلاف اراضی کشاورزی و باغهای اطراف شهرهای فوق و از میان رفتن یکپارچگی این اراضی و گسترش انواع آلودگیهای زیست محیطی (آب، خاک، هوا) پرداخته شده و نابسامانی تشدید استقرار جمعیت و فعالیتهای شهری و صنعتی از دو جنبه ساختار کالبدی و نحوه کاربری اراضی مورد بررسی قرار گرفته و راهبردهایی برای حفاظت از ارزش های زیست محیطی ارائه گردیده است. اما این گونه مطالعات بیشتر به جنبه های کیفی موضوع پرداخته و آمار و اطلاعات کمی در مورد پراکنش جغرافیایی و درجه مرغوبیت اراضی کشاورزی که به طور غیر قابل برگشت و برای همیشه از چرخه تولید کشاورزی خارج شده‌اند، ارائه نمی‌دهند.

با تغییر بی رویه کاربری اراضی مستعد کشاورزی در حواشی کلان شهرها، روستائیان به اراضی حاشیه ای و کم بازده روی آورده اند که هزینه تولید کشاورزی در آنها زیادتر عملکرد محصولات به مراتب کمتر از اراضی مرغوب کشاورزی است. در دراز مدت این شیوه تولید منجر به کاهش بهره‌وری کشاورزی می‌شود چون معمولاً اراضی حاشیه ای و کم بازده از قدیم به دلیل دسترسی نداشتن به آب آبیاری مورد کشت و کار قرار نمی گرفتند. از اواسط قرن گذشته به این طرف که امکان استحصال آب از منابع زیرزمینی فراهم آمد، این اراضی به تدریج وارد چرخه تولید کشاورزی شدند. لذا، هزینه‌های پمپاژ آب از منابع زیر زمینی برای آبیاری اراضی کم بازده به هزینه های متعارف مربوط به نهاده هایی چون سم و کود اضافه می گردد. بنابراین، با جایگزین کردن اراضی کم بازده با اراضی مرغوب کشاورزی که یکی از عواقب تغییر بی رویه کاربری اراضی کشاورزی است، از یک سو هزینه تولید مضاعف می گردد و از سویی دیگر با اعمال مدیریت مشابه مقدار عملکرد پایین می‌آید. علاوه بر آن، سهم زیادی از اراضی تبدیل شده قبلاً کاربری جنگل و یا مرتع داشته اند. صرف نظر از اراضی جنگلی که تخریب آنها می تواند تأثیرات محلی و فرا محلی نظیر فرسایش منابع خاک را به دنبال داشته باشد، آن بخش از اراضی که قبل از تبدیل، کاربری مرتع داشته‌اند، مورد چرای دامها قرار می گرفتند و پوشش گیاهی آنها تبدیل به گوشت و لبنیات می‌شد و قسمتی از نیاز غذایی مردم را فراهم می‌آورد ولی بعد اینکه کاربری آنها به نادرستی تغییر کرده و به زیر کشت می‌روند امکان تولید علوفه طبیعی را از دست می دهند. بنابراین، چنانچه در محاسبات اقتصادی ارزش تولید ثانوی ( گوشت و لبنیات) که به طور رایگان از اراضی مرتعی حاصل می شد را از کل ارزش محصول کشاورزی بدست آمده از اراضی تبدیل شده بکاهیم، باز هم از بهره‌برداری کشاورزی بر روی اراضی کم بازده کاسته خواهد شد. بنابراین می‌توان گفت که در سطح ملی، درآمدی که در درازمدت از به زیر کشت آوردن اراضی کم بازده حاصل می گردد اگر کمتر از هزینه ای تولید نباشد بیش از آن نخواهد بود. بالاتر از همه، تخریب محیط زیست ناشی از تغییر بی رویه کاربری اراضی مرتعی و جنگلی نه تنها سلامتی نسل فعلی را تهدید می کند بلکه بقای نسل‌های آتی را نیز به مخاطره می اندازد(مومنی،۱۳۸۴).

به علت افزایش جمعیت، تقاضا برای منابع زمین هم در بخش کشاورزی و هم در بخش‌های غیر کشاورزی روز به روز در حال افزایش است. یافته های این تحقیق ایجاد می کند تا برای جلوگیری از تخریب هر چه بیشتر منابع تولید کشاورزی، به ویژه تبدیل اراضی مستعد کشاورزی در حواشی کلان شهرهای کشور که به یکی از چالشهای مهم پیش روی تولید کشاورزی کشور تبدیل شده است، چاره ای اندیشید. زمان آن فرا رسیده است تا ابعاد مسئله تغییر بی رویه کاربری اراضی کشاورزی را از جهات مختلف مورد بررسی قرار دهیم تا بتوان قبل از اینکه منابع حیاتی و غیرتجدید شونده کشور به طور برگشت ناپذیر از دست برود، چاره ای اندیشید زیرا بی توجهی امروز ما به حفظ منابع زیر زمینی کشور و محیط زیست بهایی خواهد بود که نسل آینده کشور برای بقاء خود باید بپردازد. از جمله راهکارهایی که می توان برای تقلیل یا حل این معضل توصیه نمود موارد زیر را می توان نام برد(مومنی،۱۳۸۴)..

ایجاد یک پایگاه اطلاعات جغرافیایی در زمینه اراضی کشاورزی در سطح سازمان جهاد کشاورزی با استفاده از فن‌آوریهای جدید و استفاده از داده ای ماهواره ای برای پایش تغییرات در کاربری‌های بی رویه اراضی کشاورزی.

بررسی و شناخت علل، روند و گسترش جغرافیایی تغییر بی رویه اراضی کشاورزی.

تهیه نقشه خاکشناسی و کاربری اراضی کشور با مقیاس ۲۵.۰۰۰:۱ به منظور جانمایی ومکان‌یابی بهینه شهرها و شهرکها و واحدهای صنعتی و هدایت جهات توسعه شهرها به سوی اراضی کم بازده کشاورزی.

گسترش و تقویت چتر قضایی برای مقابله با متخلفین از طریق وضع و اعلان مجاری قانونی بهمنظور ارائه چهارچوب تقنینی قویتر برای حمایت از منابع تولید کشاورزی.

ایجاد ساختار اداری و ساماندهی یک کادر دیده‌بان کاربری اراضی در روستاهای کشور.

انجام آموزش‌های لازم ( فنی، اداری و حقوقی) به کادرهای دیده‌بان برای جلوگیری از درهم ریختن ساختار کشاورزی در مناطق روستایی.

روشن کردن افکار عمومی در مورد تبعات تبدیل اراضی کشاورزی از طریق رسانه های عمومی و سایر طرق مناسب.

کار مطالعاتی و برخورد فعال کارشناسی توسط سازمان جهاد کشاورزی از طریق مدیریت امور اراضی استان‌ها در ارتباط با طرحهای هادی شهری، نقشه حریم محدوده قانونی شهرها، فعالیت‌های کمیته فنی شورای شهرسازی و معماری استانها، بهینه سازی ساختار و توسعه سکونت‌گاههای روستایی و تبدیل غیر منطقی روستاها و شهرهای جدید.

توسعه کشاورزی از طریق توانمند کردن روستاها در امر تولید کشاورزی و ایجاد انگیزه در جوانان روستایی برای ماندن در روستا و مشارکت فعال در توسعه کشاورزی.

حمیدرضا رحمانی

دانشجوی دکترا ی دانشگاه اصفهان و عضو هیات علمی موسسه تحقیقات خاک و آب کشور

فهرست منابع:

۱. آمارنامه کشاورزی استان اصفهان (سال زراعی ۱۳۸۲-۱۳۸۱)، ۱۳۸۳، سازمان کشاورزی استان اصفهان، وزارت جهاد کشاورزی.

۲. احمدی ایلخچی.ع، م.ع.حاج عباسی و الف. جلالیان، ۱۳۸۱، اثر تغییر کاربری زمین های مرتعی به دیم کاری بر تولید رواناب، هدررفت و کیفیت خاک در منطقه دوراهان، چهامحال و بختیاری، مجله علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی، جلد ششم، شماره چهارم، صفحات ۱۰۳ تا ۱۱۴.

۳. بنایی.م.ح، ع.مؤمنی، م.بای بوردی و م.ج.ملکوتی، ۱۳۸۳، خاکهای ایران، انتشارات سنا.

۴. قیومی محمدی، حمید و عزیز مؤمنی، ۱۳۸۰، بررسی تغییر کاربری اراضی مستعد کشاورزی در واحد هیدرولوژیک برخوار اصفهان. مجموعه مقالات نخستین کنفرانس بهسازی زمین، دانشگاه صنعتی امیرکبیر، ۱۵-۱۴ اسفند، تهران، ایران، ۶۲۲ صفحه.

۵. مؤمنی. ع، ۱۳۸۴ ، بررسی ابعاد مکانی و اقتصادی تغییر کاربری اراضی در حواشی کلان شهرهای ایران، گزارش نهایی طرح تحقیقاتی، سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی، مؤسسه تحقیقات خاک و آب، نشریه شماره ۱۲۲۸.

۶. مرکز آمار ایران، ۱۳۳۷الف. گزارش مشروح حوزه سرشماری تهران. وزارت کشور، ۱۲۵ صفحه.

۷. وزارت مسکن و شهرسازی، ۱۳۷۵، گزارش تلفیقی طرح کالبدی ملی ایران (چهار جلد)، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، تهران، ایران.

۸. وزارت مسکن و شهرسازی، ۱۳۷۹، خلاصه گزارش طرح مجموعه شهری تهران و شهرهای اطراف آن، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، تهران، ایران.

۹.Engelman, R. and P. Leroy, ۱۹۹۵, population and sustainable food production. II. Limits. PP. In:coserving land.

۱۰. Food and agriculture organization, ۱۹۹۲, land, food and people. Rom, FAO.

۱۱. Smil, V, ۱۹۸۷, Environment:Realities, Myths, Options. Oxford, Clarendon.