ایران و تفکر انتقادی مدرن

اگر نگاهی تاریخی به ورود مدرنیته به ایران و بر خورد جامعه ی ایرانی با آن داشته باشیم می بینیم هر آن جا که مدرنیته در ابزار و فن آوری باشد ,جامعه ی ایرانی با کش و قوس های فراوان بالاخره …

اگر نگاهی تاریخی به ورود مدرنیته به ایران و بر خورد جامعه ی ایرانی با آن داشته باشیم می بینیم هر آن جا که مدرنیته در ابزار و فن آوری باشد ,جامعه ی ایرانی با کش و قوس های فراوان بالاخره آن را پذیرفته است از حمام و دوش گرفتن بجای تا حتی ورور خطوط تلفن , امواج رادیویی و حتی اینترنت با همین پهنای باند نصفه و نیمه اش . اما همین جامعه ی ایرانی به محض ورود اندیشه , فلسفه یا حتی دید انتقادی مدرن به کشورش در برابر این ها واکنش نشان داده و این ها را نپذیرفته است.

رامین جهانبگلو در کتاب ایران و مدرنیته می گوید وضعیت ایران شاید میان سه فرهنگ متضاد گرفتار است غرب مدرن , اسلام شیعه و ناسیونالیسم ایرانی. به واقع هم باید جامعه ی ایرانی را این چنین دید از یک سو ما تمام دستاوردهای دنیای مدرن را چون الکتریسیته و , اتومبیل و ... می خواهیم و از سوی دیگر تاب تحمل نقد و انتقاد را در جامعه نداریم. حتی اگر در نشریات ورزشی هم نگاهی بیاندازیم می بینیم در پاسخ به انتقادات با چنین پاسخ هایی مواجه می شویم این یک انتقاد مخرب است یا, این پرسش ها ذهن افکار عمومی را آلوده میکند و مانند این ها, انگار به راستی در سرزمینی با این تاریخ, فرهنگ و سنت عمیق و طولانی یک کلمه برای هیچکس معنی نمی دهد نقادی.

در تاریخ ما شاه عباس صفوی نمونه ای است خوب از حاکمی که ناشناس به میان مردم می رفت و حرفشان را می شنید,این یعنی که فردی در بالاترین سطح حکومت به معنای سنتی آن در تاریخ و فرهنگ ایران زمین دید مثبتی به ضرورت وجود نقد در جامعه داشته است,از سویی دیگر در دین اسلام هم علی (ع) نمونه ای کامل برای این بحث است آن جا که زنی حتی به این حضرت ناسزا می گوید اما این امام بزرگوار از او دل جویی می کند و حرفش را می شنود و این بدین معنی است که بزرگان دینی ما در اسلام وسنت دینی مان هم نگاه مثبتی به نقادی و لزوم وجود نقد در جامعه داشته اند.

می توان گفت که شروع مدرنیته در غرب با اندیشه ای بود که دکارت ـ فیلسوف غربی و یکی از نخستین روشنگران ـ مطرح کرد .او اعلام نمود که عقل معیار سنجش انسان در تعامل با جهان و مفاهیم پیرامون ماست و در کنار آن به ضرورت وجود نقد در جامعه پای فشرد.چندی بعد هم که روسو و لاک هر یک به نوعی بحث حقوق انسانی وحق شهروندی را مطرح کردند و اعلام نمودند هر کس جدای از ملیت,قوم و دین مذهبی که دارد به سبب انسان بودنش حقوقی دارد و از آن جمله اندیشه و حق بیان اندیشه اش و این مهر محکمی دیگر بر نظریه ی نقادی و انتقادی مدرن بود که این بار بر فرد باوری و حقوق فرد هم به عنوان انسان تکیه می کرد .

آغاز ورود مدرنیته به ایران را باید به دوره ی پس از شکست ایران از روسیه و عهد نامه های ننگین ترکمنچای و گلستان نسبت داد که سرانجام باعث شد در سال ۱۲۷۴ سفیر قاجار با۴۲ جوان ایرانی برای تحصیل در دانشگاه به فرانسه بروند و آن طور که ویدا ناصحی- جامعه شناس ـ می گوید دانشجویان ایرانی در فرانسه با اندیشه های لیبرال, عصر روشنگری و شعارهای انقلاب فرانسه آشنا می شوند.

باری با وجود این که این مفاهیم سال هاست وارد کشور ما شده اما همواره جامعه ی ایرانی تمایلی به پذیرش تفکر مدرن ونگاه عقل محور و نقادانه نداشته است. به این معنی که جامعه ی ایرانی از دستاوردهای مدرنیته استفاده می کند ولی با تفکر مدرن مشکل دارد و آن را بر نمی تابد , با دست می کشد و با پا پس می زند .

از سویی دیگر هر کجا که کسی حرف از مدرنیته بزند انگشت اتهام همه به سوی او دراز می شود و او را به وابستگی به غرب , از خود بیگانگی فرهنگی و غرب زدگی متهم می کنند. این همه در حالی است که مدرنیزاسیون آن چنان که از نظر گذشت نه با دین اسلام مغایرت دارد و نه فرهنگ و تاریخ ایرانی.

گویی جامعه ی ما عقل محوری,فرد باوری, نقادی و انتقاد پذیری مدرنیته را از یاد برده است و فقط به ظاهر آن که فن آوری نوین است بسنده کرده است. جوان ایرانی سعی می کند تابع مد و ظاهر نوین غربی باشد ولی دیگری را به واسطه ی ظاهرش تمسخر می کند و تحمل دیگری را ندارد , از آخرین فن آوری های نوین چون اینترنت استفاده می کند ولی تاب تحمل انتقاد را ندارد اما عقل را معیار سنجش قرار نمی دهد . در ایران شاید به قولی هر کسی از ظن خود از مدرنیته برداشت می کند بی آن که نظری به درون و ماهیت آن بیندازد.

در ایران به اصطلاح مدرن امروزی میلیون ها نفر خود را با ظاهر نو و مدرن می آرایند و از آخرین فن آوری های مدرنیته استفاده می کنند اما تفکر عقل محور و فرد باوری و نقادی مدرن چیزهایی هستند که از آغاز مشروطه تا به امروز جای خالیشان در تفکر جامعه ی ایرانی شدیدا احساس می شود.

نویسنده: نادر نینوایی