استخاره و تفأل آری یا خیر

کسانی که با قرآن, انس و الفتی ندارند و محکم و متشابه آن را نمی شناسند و از علم تفسیر بهره ای ندارند, باید از استخاره و تفأل با قرآن, سخت بپرهیزند و آیات خدا را به بازی نگیرند, شاید این حدیث شریف در اصول کافی, خطاب به این دسته از افراد باشد

درباره‌ استخاره سه دیدگاه وجود دارد که به شرح زیر است:

۱) دیدگاه افراطی: این دیدگاه ازآن ‌کسانی است که عقل را محدود دانسته و ‌مشورت را نیز رایزنی با عقل‌های ‌محدود تلقی‌ ‌می‌کنند. از نظر این گروه در همان ابتدای ‌کار باید به سراغ تسبیح یا قرآن رفت و از‌ ‌خداوند راه ‌صحیح و خیر را طلب نمود.‌‌‌

۲) دیدگاه تفریطی: این دیدگاه به کلی منکر‌ ‌استخاره و تفأل است.‌‌‌

۳‌) دیدگاه معتدل: صاحبان آن معتقدند با توجه به جایگاه‌ ‌عقل و مشورت، استخاره و ‌تفأل عین خردورزی است. ‌بسیاری از روایات وجود دارد که در‌ ‌آن‌ها استخاره و تفأل مورد ‌تأیید و سفارش امامان معصوم - علیهم السلام - ‌واقع شده‌‌‌ ‌‌است. در این نوشتار ضمن ‌تبیین مفهوم استخاره، دلایل جواز استخاره با قرآن را ذکر و نیز ‌روایاتی که در ‌آن‌ها تفأل به قرآن مورد نهی واقع شده است را بررسی می‌نماییم.‌‌ ‌

● معنای استخاره

استخاره دو معنی دارد: یکی از آن‌ها معنای حقیقی‌ ‌استخاره است (یعنی استخاره ‌مطلق) و در اخبار و روایات ‌‌ما از آن بیشتر نام برده شده و پیش خواص، متعارف است و ‌آن،‌ ‌طلب خیر نمودن از خداست. این نوع استخاره ‌در تمام کارهایی که انسان می‌کند، ‌خوب و‌ ‌مستحب است.معنای دیگر استخاره این است که پس از آن ‌که انسان به کلی در امری متحیر و‌‌ ‌‌وامانده ‌شد،به طوری که نه عقل ‌خودش وی را به خوبی و بدی آن راهنمایی کرد، نه عقل‌‌ ‌دیگری راه خیر و شر را به او فهماند و نه خدای ‌جهان درباره آن کار، تکلیف و‌ ‌فرمانی ‌داشت که راهنمای او باشد، در این صورت که هیچ راهی برای پیدا ‌کردن خوب و بد‌ ‌در کار ‌نیست، اگر یکی پیدا شود و انسان را به یک سوی کار، دلگرم کرده و با اراده‌ ‌راسخ و ‌‌امیدوارانه به کار وادار کند، چه منت بزرگی به انسان دارد. ‌اینجا‌ ‌دین‌داران می‌گویند: خدای عالم که پناه بیچارگان و دادرس افتادگان است، درحالت‌ ‌تحیر و دو دلی، یک راه ‌امیدی بر روی انسان باز کرده و اگر انسان با این حال اضطرار‌ ‌به او ‌پناه ببرد و از او راهنمایی جوید، خدای ‌جهان که قادر بر پیدا و نهان است، یا‌‌ ‌دل او را به ‌یک‌سو می‌کشاند و راهنمای قلب او می‌شود (در استخاره قلبی) که ‌او مقلب‌ ‌القلوب ‌است، یا دست او را به یک طرف تسبیح می‌اندازد (در هنگام استخاره با تسبیح)‌‌ ‌یا به ‌وسیله قرآن، ‌دل او را گرم می‌کند (در استخاره با قرآن.)‌‌‌‌‌لازم به ذکر است که از روایات، صحت هر دو‌ ‌معنی استفاده می‌شود.‌ ‌

● ‌دلایل جواز استخاره با قرآن‌‌ ‌

درباره استخاره با‌ ‌قرآن روایاتی از پیشوایان معصوم- علیهم السلام - نقل شده است ‌که به برخی از آن‌ها‌ ‌اشاره ‌می‌شود:

‌‌‌۱ ) روایت شده است که: یسع بن عبدالله قمی به امام صادق(ع) عرض کرد: ‌گاهی می‌خواهم کاری انجام ‌دهم ولی متحیر هستم که آیا انجام دهم‌ ‌یا نه؟ امام صادق (ع‌) به او فرمود: هنگام نماز - که شیطان از هر ‌وقت‌ ‌دیگری از انسان دورتر ‌است - قرآن را بگشا، به اولین آیه‌ای که در آغاز صفحه دست راست‌‌ ‌‌می‌بینی، عمل ‌کن.

۲) از رسول‌ ‌خدا (ص) نقل شده است که فرمود: هنگام ‌استخاره با قرآن،‌ ‌ابتدا سه بار ‌سوره توحید را بخوان سپس سه بار صلوات بر محمد و ‌آلش بفرست و ‌بگو: "اللهم تفألتُ بِکِتابکَ و تَوکلتُ ‌عَلیکَ فَأرِنی مِن کِتابکَ مَاهُو ‌مَکتومٌ مِن سِرکَ المَکنونِ‌ ‌فِی غَیبکَ." یعنی: خدایا به کتاب تو تفأل می‌زنم و بر تو توکل ‌‌می‌کنم و از کتابت‌ ‌آنچه را که در نهان غیب تو، پوشیده شده به من بنمایان." پس از این ‌دعا، قرآن را‌ ‌بگشا و از ‌سطر اول، صفحه‌ سمت راست، مقصود خود را به دست آور.

● روایتی که از تفأل به‌قرآن نهی می‌کند‌‌ ‌

شیخ بزرگوار کلینی (ره) از امام صادق (ع)روایت‌ ‌کرده است که "به قرآن ‌تفأل مکن."‌علامه مجلسی (ره) می‌فرماید: " این حدیث را تأویل ‌کرده‌اند به این که از فال‌‌‌گشودن ‌قرآن برای استنباط احوال ‌آینده از آیات [پیشگویی] نهی شده است، چنان که برخی از ‌جاهلان،‌ ‌این روش را وسیله‌ای برای کسب روزی خود ‌قرار داده‌اند و به این صورت، مردم را ‌فریب‌ ‌می‌دهندو ممکن است مقصود، نهی از تفألی باشد که بیشتر مردم از ‌دیدن یا ‌شنیدن بعضی‌ ‌امور اعتقاد پیدا می‌کنند و برخی را مبارک و برخی دیگر را شوم می‌گیرند؛ ‌بدین صورت‌ ‌که ‌از آیات قرآن کریم نیز فال نیک و فال بد گرفته شود و شاید یک حکمتش ‌این باشد که‌ ‌اگر موافق نیفتاد باعث کم ‌اعتقادی مردم به قرآن نگردد.

تذکر این نکته نیز لازم است که کسانی که با قرآن، انس و‌ ‌الفتی ندارند و محکم و ‌متشابه آن را نمی‌شناسند و از علم ‌تفسیر بهره‌ای ندارند،‌ ‌باید از استخاره و تفأل با ‌قرآن، سخت بپرهیزند و آیات خدا را به بازی نگیرند، شاید‌ ‌این حدیث شریف در اصول ‌کافی، خطاب به این دسته از افراد باشد. زیرا استخاره و فال‌ ‌معمولاً معنای یکسانی ‌دارند، چنان‌که در دعای استخاره با قرآن می‌گوییم: "اللهم‌ ‌تفألتُ بکِتابکَ، یعنی خدایا به ‌کتاب تو فال می‌زنم." شاید بتوان ‌این فرق را هم قائل شد‌‌ ‌‌که از میان انواع استخاره، ‌استخاره‌هایی که ابزار محسوسی مثل تسبیح، دیوان،‌ ‌‌شعر، کاغذ و... دارند، آنها ‌را فال هم می‌گویند و استخاره‌هایی که هیچ ابزاری جز‌ ‌دعا و قلب ندارند، آنها را فقط ‌‌استخاره می‌گویند؛ مثل استخاره‌های مطلق، قلبی و ‌مشورتی.