انتقال دانش با چاشنی طنز

گزارشی از پشت صحنه مسابقه رادیویی «چهارفصل»

چند دقیقه‌ای به ضبط برنامه نمانده که گلکار (هماهنگ‌کننده برنامه) با اضطراب خاصی می‌گوید: هنوز دو نفر از شرکت‌کننده‌ها نیامده‌اند. از صحبت‌هایش می‌فهمم هماهنگی این مسابقه مثل دیگر مسابقه‌ها سخت و مهیج است.

او می‌افزاید: البته بیان دو نکته قابل ذکر است که کار را راحت و لذتبخش می‌کند. یکی لطف و توجه بسیار زیادی که شنوندگان به ما دارند و من هم از شنوندگان به خاطر مشارکت‌شان تشکر و قدردانی می‌کنم و دیگری کار کردن کنار تیم خوب و صمیمی است. با آمدن قدیریان، خنده بر لبان عوامل برنامه می‌نشیند، چون دو نفر از شرکت‌کننده‌ها با شناخت نسبی که نسبت به این گوینده رادیو داشته‌اند، توانستند استودیوی ضبط برنامه را پیدا کنند. وقتی دو گروه شرکت‌کننده در جایگاه‌های خود قرار می‌گیرند، داریوش گودرزی (صدابردار) برای تنظیم صدا از شرکت‌کننده‌ها و قدیریان می‌خواهد در میکروفن صحبت کنند. آن‌گاه خطاب به شرکت‌کنندگان تاکید می‌کند مراقب دستان خود باشند تا به میز ضربه نزنند که صدایی اضافی تولید شود. پس از تست صدا، گودرزی می‌گوید: «رفتیم برای ضبط» و آرم مسابقه پخش می‌شود.

محمودرضا قدیریان با شادی مضاعفی می‌گوید: به نام خداوند خوب و مهربون، مردم میهن عزیزمون ایران، سلام! وقتی عاطفه اقتداری، آهنگ شادی را پخش می‌کند، قدیریان ادامه می‌دهد: عصر جمعه‌تون بخیر و شادی. بعد از بیان هر جمله توسط قدیریان، ترانه‌ای جذاب و شنیدنی پخش می‌شود. قدیریان شادتر از لحظه قبل می‌گوید: به‌به، به‌به، عجب هوایی! عجب گل‌ها و گیاهان قشنگی! عجب فصل خوبیه این فصل بهار! خدایا شکرت به خاطر این همه زیبایی و طراوت! آنقدر در پیچ و خم زندگی هستیم که گاه فراموش می‌کنیم به دور و بر خود نگاه کنیم و تغییر فصل‌ها و گذشت عمر را درک کنیم، ولی قدیریان آنچنان با طمأنینه صحبت می‌کند که حس بوییدن شکوفه گل سیب را احساس می‌کنیم. این گوینده ـ بازیگر موفق برنامه‌های رادیویی ادامه می‌دهد: اگه از من بپرسین بهترین ماه سال کدومه؟ می‌گم اردیبهشت، چون حال و هوای اردیبهشت واقعا مثل بهشته! قدیریان آنقدر با احساس و حرارت صحبت می‌کند که تو هم دوست داری مثل او شاد باشی و از زیبایی‌ها لذت ببری. اینجاست که رسانه گرم رادیو توانسته بدون هیچ هیاهو و سر و صدایی به یکی از وظایف خود که همان انتقال حس شادی و امید به مخاطب خود است، عمل کند.

پس از معرفی دو گروه شرکت‌کننده که یکی زن و شوهر و دیگری خواهر و برادر به همراه خواهرزاده پنج ساله‌شان هستند، سوالات بخش دانش و بینش به ترتیب از شرکت‌کنندگان پرسیده می‌شود. ادهمی (سردبیر) برایم توضیح می‌دهد: سعی کردم سوال‌ها طوری طراحی شود که سطح عمومی عوام در نظر گرفته شود، ضمن این‌که از آسان بودن و تکراری شدن سوال‌ها جلوگیری کردم. هدفم ارتقای بینش و سطح معلومات مخاطب بوده است.

● گروه دانش به مثابه ترجمان علم به زبان ساده

حامد ارسنجانی، مدیر گروه دانش رادیو ایران که برای نظارت بر ضبط این مسابقه رادیویی در استودیو حضور دارد، با اشاره به این‌که یکی از شاخص‌های برنامه‌سازی این گروه، مستندسازی علمی است، می‌گوید: یکی از زیباترین و در عین حال دشوارترین ساختارهای برنامه‌سازی بویژه در رادیو که فقط با صدا سر و کار دارد، مستندسازی است. ساختار مستند البته در رادیو خیلی جدی گرفته نشده است. گرچه من قائلم تاثیراتش علاوه بر دیگر ساختارها در ایجاد باورها، اعتمادسازی و حتی آموزش و اطلاع‌رسانی در جامعه است. مستند نامش همه چیز را برای ما می‌گوید. پایه و محکمات این‌گونه برنامه‌ها با هدف ایجاد و تعمیق باور و اعتمادسازی است، بنابراین به عقیده من ساختار مستند اگر در دستور کار رادیو قرار گیرد بدون تردید دستاوردهای قابل توجهی خواهد داشت.

ارسنجانی با اشاره به ماموریت‌های گروه دانش می‌گوید: با توجه به ماموریت‌های گروه دانش رادیو ایران به نظر می‌رسد فقط برنامه‌های جدی در حوزه علم و دستاوردهای علمی را در دستور کار خود داشته باشد، اما نباید به همین جا ختم شود چون جامعه مخاطب رادیو ایران، اولا با پوشش کشوری است ثانیا تمام سطوح جامعه را در بر می‌گیرد. به همین سبب ساختار سرگرمی توامان با طراحی و هدفگذاری علمی در برنامه‌سازی این گروه دیده شده است که از مهم‌ترین این برنامه‌ها دو مسابقه علمی ـ سرگرمی گروه دانش است که روزهای جمعه با عناوین «مسابقه دانش و هوش» و «چهار‌فصل» به ‌صورت یک هفته در میان تولید و پخش می‌شود. جالب است این دو مسابقه گرچه در یک باکس هفتگی واقع شده‌ است، اما با دو ساختار نسبتا متفاوت، مخاطبان بسیاری را توانستند جذب رادیو کنند.

مدیر گروه دانش رادیو ایران یکی از مهم‌ترین اهداف این‌گونه برنامه‌ها را تاکید بر وجه تعاملی آن با مخاطب می‌داند و می‌گوید: دیده شدن رادیو، توجه مخاطب به برنامه‌ها و از خود دانستن یک برنامه نزد هر مخاطب از اهداف چنین برنامه‌هایی است که معمولا بیشتر گروه‌های برنامه‌ساز می‌توانند با توجه به ماموریت‌های خود در دستور کار قرار دهند. توجه به این‌گونه برنامه‌ها بخصوص روزهای فراغت و تعطیل، توفیقات زیادی برای رادیو به همراه داشته است، چراکه مخاطبان در روزهای پایانی هفته علاقه‌مندی بیشتری به موضوعات سرگرمی و موسیقی دارند و دوست دارند از خستگی و جدی بودن یک هفته کاری‌شان فاصله بگیرند. به همین دلیل این جنس برنامه‌ها، پرشنونده می‌شود.

● مسابقه و کسب آگاهی مخاطب

در فرصتی که به دست می‌آید، نسرین ادهمی (سردبیر و طراح سوال) درخصوص بخش‌های مختلف این مسابقه می‌گوید: این برنامه شامل چهار فصل مختلف دانش و بینش، واژه‌های کوتاه، هنر به سخن روز و هنر در قاب دانش است. همچنین میان فصل‌ها، بخش تفریحی ـ سرگرمی گردونه قرار دارد. این بخش به صورت تصادفی توسط رایانه انتخاب می‌شود که شامل تقلید صدا، سوپراستاری، آشپزی، آوازخوانی و هر آنچه مخاطب با شنیدنش دچار هیجان شود تشکیل شده است. در این مرحله، دیگر مجری به شرکت‌کننده امتیاز نمی‌دهد، بلکه گروه رقیب مختار است از یک تا صد امتیاز بدهد. همچنین گاهی رایانه بسته به شانس شرکت‌کننده امتیازهای مثبت یا منفی حتی پوچ می‌دهد.

ادهمی ادامه می‌دهد: در هر فصل از هر گروه دو سوال صد امتیازی پرسیده می‌شود که اگر پاسخ منفی باشد، صد امتیاز منفی نصیب گروه خواهد شد و اگر درست باشد، صد امتیاز مثبت! اما در دومین بخش که واژه‌های کوتاه نام دارد، هشت سوال ۲۵ امتیازی (جدولی) پرسیده می‌شود و پیش از این که مسابقه شروع شود همان ابتدا هزار امتیاز از طرف برنامه به دو گروه شرکت‌کننده اهدا می‌شود.

وقتی از سردبیر مسابقه چهار فصل درخصوص هدف تهیه این مسابقه می‌پرسم، می‌گوید: طرح مسابقه از مهر سال گذشته ارائه شد که در دفتر طرح و برنامه موردپسند قرار گرفت. نام این مسابقه رادیویی برگرفته از چهار فصل است که تداعی‌کننده چهار فصل سال هم است. همچنین چون این برنامه در گروه دانش رادیو ایران تهیه می‌شود، دوست داشتم مخاطبم بیشتر آگاهی کسب کند. به طور مثال در بخش دانش و بینش سعی‌ام بر این است اطلاعات عمومی شنونده را از نظر دانش ارتقاء دهم. در بخش واژگان کوتاه، همین طور در دو بخش هنر به سخن روز و هنر در قاب دانش، بیشتر به مباحث موسیقی، معماری، سینما، تئاتر و سوالات فرهنگی پرداخته‌ام که متناسب با تلاقی روزهای خاص با پخش برنامه به طور ویژه به آن موضوع و رویکرد خواهیم پرداخت. به طور مثال در دهه فجر سال گذشته از روز سیزدهم تا بیست و دوم بهمن ویژه برنامه‌ای با رویکرد موضوعات دهه فجر و انقلاب ۵۷ طراحی شد و امسال همزمان با هفته معلم ـ که دوازدهم اردیبهشت است ـ مسابقه چهار فصل ویژه این روز مهم شدکه مهمانان و شرکت‌کنندگان از معلمان عزیز کشورمان بودند، همچنین سعی شد به تاریخی از زندگانی اجتماعی ـ سیاسی استاد شهید مرتضی مطهری بپردازیم.

ادهمی به همدلی و همراهی عوامل برنامه اشاره می‌کند و می‌گوید: سعیده گلکار یکی از بهترین عوامل شبکه رادیویی ایران است که من افتخار داشتم علاوه بر دوستی دیرینه در این برنامه، با ایشان همکاری داشته باشم. وی از میان پیامک‌های ارسالی به برنامه، شرکت‌کنندگان را انتخاب می‌کند تا در برنامه حضور داشته باشند. تهیه‌کننده مسابقه عاطفه اقتداری است که نه‌تنها از بهترین تهیه‌کنندگان رادیوست بلکه با انتخاب بموقع و درست موسیقی، فضای برنامه را بخوبی عوض می‌کند. محمودرضا قدیریان نیز تنها مجری برنامه است که نه‌تنها مسابقه را اجرا و هدایت می‌کند، بلکه با بیان جملات فی‌البداهه و بازیگری، فضای مسابقه را لطیف می‌کند.

وقتی از ادهمی درخصوص ارتباط مردم با برنامه می‌پرسم، می‌گوید: پل ارتباطی ما با مخاطبان شماره پیامک ۱۰۰۰۶۶۰۴ است که دوستان می‌توانند علاوه بر اعلام حضور در مسابقه، نظرات، انتقادات و پیشنهادات خود را با ما مطرح کنند که معمولا در هر برنامه بین ۸۰ تا صد پیامک قابل استفاده به دستمان می‌رسد.

ادهمی که از زمستان ۷۴ با نویسندگی دو برنامه «از سرزمین من» و «قصه ظهر جمعه» وارد رادیو ایران شده است، می‌افزاید: هیچ چیز نمی‌تواند جای آن عشق و صفا و محبتی را که به خاطر ساخت یک برنامه خوب و به وجود آوردن لحظات شاد از جانب مخاطبان برایت به ارمغان می‌آورد، بگیرد. باور کنید یک پیامک یا یک تلفن محبت‌آمیز یا یک پیشنهاد سازنده از سوی مخاطبان برایمان از هر دستمزدی بالاتر است. شاید این از خوش‌شانسی من باشد که از همان سال‌های سخت وارد شدنم در رادیو، همیشه مورد لطف و مرحمت مردم عزیز کشورمان بوده‌ام. فراموش نمی‌کنم یک بار بسته‌ای که شامل یک جلد کتاب حافظ بود از یکی از شهرستان‌های بسیار دور شهر شیراز برایم فرستاده شد و من با چه ذوق و شوقی بسته را باز کردم. نه به خاطر این که بدانم درونش چیست، بلکه محبت مخاطب بود که مرا ذوق‌زده کرده بود. این که برنامه قصه ظهر جمعه آنقدر تاثیرگذار بوده که کسی حتی در آن روستای دور همت کرد ارتباط خود را با برنامه حفظ کند، برایم مهم و قابل احترام بود.

او معتقد است: برنامه‌های تفریحی بخصوص آنها که در قالب مسابقه ساخته می‌شوند، باید ساختار جامع و درستی داشته باشند، همچنین برنامه‌سازان به این نکته توجه داشته باشند که این برنامه‌ها از لودگی پرهیز کند و طنز درست را با بی‌نمکی اشتباه نگیرند، چون مخاطب ما بسیار باهوش‌تر از آن است که فرق این دوموضوع را نداند.

● تناسب موسیقی با بخش‌های مسابقه

عاطفه اقتداری که تهیه‌کنندگی مسابقه چهار فصل را به عهده دارد، درخصوص موسیقی‌هایی که در دل بخش‌های مختلف استفاده می‌کند، چنین توضیح می‌دهد: چون مسابقه از چهار فصل و بخش گردونه تشکیل شده برای هر بخش یک پالس یا موسیقی خاصی استفاده کردیم تا بتوانیم تقسیم‌بندی مناسبی بین بخش‌ها ایجاد کنیم و موسیقی‌های انتخاب شده، متناسب با سوالاتی است که در آن بخش مطرح می‌شود.

او درخصوص انتخاب موسیقی می‌گوید: موسیقی با توجه به نوع برنامه که یک برنامه شاد ولی با محتوای علمی است، انتخاب می‌شود. ریتم و استفاده از افکت در این برنامه از جایگاهی خاص برخوردار است. همچنین بیشتر از موسیقی‌هایی که هیجان را به وجود می‌آورد، بهره می‌برم. در ضمن بیشتر سعی کردم برنامه فرم داشته باشد.

● از سختی، تا لذت همراهی

سعیده گلگار که از سال ۷۷ کار خود را در کنار همسرش، ناصر خیرخواه در رادیو و با برنامه سرزمین من شروع کرده است، از سختی کار هماهنگی در ضبط مسابقه رادیویی می‌گوید: گاهی بعضی شرکت‌کنندگان قول می‌دهند حتما در تاریخ و ساعت اعلام شده در استودیوی ضبط مسابقه حضور داشته باشند، اما انگار بعضی متوجه نیستند که برنامه روی آنتن است. درست ده دقیقه به ضبط برنامه، حضورشان را کنسل می‌کنند یا جوابگوی تلفن خود نیستند که اینجا بدترین شرایط حکمفرما می‌شود، به طوری که باید با آرامش سکان هدایت برنامه را به دست بگیری و با برنامه‌ریزی قبلی و خرد توام با صبر بر شرایط سخت فائق شوی.

او درخصوص شرکت‌کننده‌ها می‌گوید: شرکت‌کننده‌های ما دو گروه دو نفره هستند که می‌توانند با هم نسبت سببی یا نسبی داشته باشند. حتی دوست و آشنا و دو همکار نیز می‌توانند در برنامه شرکت کنند.

● حفظ شنونده در گرو صدای خوب گوینده

دو گروه شرکت‌کننده خوشحال و خرسند از این که هر دو برنده مسابقه بودند و توانستند اطلاعات خود را به رخ رقیب بکشند، استودیو را ترک می‌کنند، اما آن طرف‌تر پشت میکروفن همیشه داغ قدیریان که تا لحظاتی پیش شادی و نشاط خود را به همه انتقال می‌داد خسته و بی‌رمق به نظر می‌رسد. او می‌گوید: بعد از اجرای یک مسابقه کاملا انرژی‌ات تخلیه می‌شود و احساس خستگی می‌کنی، چون در اجرای مسابقه با گام بلند صدا صحبت می‌کنم و باید تنفسم از روی دیافراگم باشد. بیان مسابقه بیان قوی می‌طلبد که شنونده روی موج رادیو بماند، در غیر این صورت شبکه را عوض می‌کند. خیلی‌ها بیان قوی دارند، اما بیان قوی در داد و فریاد نیست. شاید شما با گام پایین صدا صحبت کنید، ولی با همان صدای نجواگونه توانسته باشید شنونده را نگه دارید.

وقتی از محمودرضا قدیریان درخصوص لحن و اجرای مسابقه رادیویی چهار فصل می‌پرسم، در پاسخم می‌گوید: مسابقه‌های رادیویی به کارآمدی گوینده و عوامل مسابقه بستگی دارند، چون سرعت کار بالاست، بنابراین برای حفظ شنونده تا پایان برنامه باید مجریان از صدای خوبی برخوردار باشند.

همچنین برنامه‌های مسابقه‌محور دو بخش را پیگیری می‌کنند، یکی افزایش سطح علمی و اطلاعات عمومی مخاطبان و دیگری ایجاد فضای سرگرمی و تفریحی بودن آنهاست که ما سعی می‌کنیم لحظات شادی را برای مردم به وجود بیاوریم.

او ادامه می‌دهد: برای گوینده باگام صدا بازی‌کردن خیلی حائز اهمیت است. این که در چه لحظاتی شاد و با نشاط باشد و به صورت شوخی برنامه را اجرا کند و لحظاتی که خیلی جدی سوال‌ها را از شرکت‌کنندگان می‌پرسد. همچنین در اجرای مسابقه‌های رادیویی دو مورد مطرح است، یکی حضور تماشاگران و دیگری شادی حاکم بر فضای مسابقه، بنابراین طبیعی است لحن اجرای برنامه‌ها متفاوت باشد. همچنین باید جلب مخاطب به گونه‌ای باشد که شیرینی اجرا از دست نرود. از طرفی باید با تن صدای بالاتری صحبت کرد. در ضمن این‌ که حضور جمعیت را با خطاب قرار دادن، در لابه‌لای کلام نشان داد و لحن مناسب رادیویی را در پیش گرفت.

وقتی از قدیریان می‌پرسم چطور تا این حد فی‌البداهه صحبت می‌کنید، با تبسم می‌گوید: کار سختی است، اما بعد از ده سال کار گویندگی و کسب تجربه اگرگوینده نتواند فی‌البداهه صحبت کند، جای حرف است.

یک گوینده باید خود را نسبت به موقعیت و لحظاتی که در لحظه خلق می‌شود، تطبیق دهد و مطابق آن فضا جملاتی را فی‌البداهه بگوید، هرچند اصل بداهه‌گویی در اطلاعاتی که باید گوینده در هر موضوعی داشته باشد، گره‌ خورده است. بداهه‌گویی تکنیکی است مثل سایر ابزارهایی که گویندگان از آن استفاده می‌کنند.

قدیریان که سابقه اجرای مسابقه‌های مختلفی را در شبکه‌های گوناگون رادیویی مثل «۹۰ ثانیه رادیو» سلامت، «مکث ۹۴» رادیو تهران و «گردونه» صدای آشنا دارد، می‌گوید: اجرای مسابقه برایم شیرین است.کاملا با بخش‌های آن آشنا هستم و با این که متن خاصی ندارم فی‌البداهه مطالبی را اضافه می‌کنم.در ضمن خیلی مهم است که مجریان اطلاعات عمومی خوبی داشته باشند.

قدیریان ـ که از سال ۸۲ به پیشنهاد استادش حمید منوچهری وارد رادیو شده و ابتدا با رادیو فرهنگ در بحث نمایش‌های رادیویی و از سال ۸۳ در عرصه گویندگی در رادیو جوان کارخود را ادامه داده و همزمان با آن، کار با شبکه‌های دیگر رادیویی را ازجمله نمایش‌های رادیویی قرآن در موضوعات و قصص قرآنی تجربه کرده ـ درخصوص مسابقه چهارفصل می‌گوید: چهار فصل، مسابقه جدیدی در رادیو ایران است که با دیگر مسابقه‌های شبکه فرق می‌کند، چون فضای جدیدی دارد و خوشحالم که دیگر همکاران از این مسابقه الگوبرداری می‌کنند.این مساله نشان می‌دهد ما داریم کارمان را درست انجام می‌دهیم و خیلی با قدرت جلو می‌رویم، دقیقا مطابق با اهداف شبکه و طبق خواست مردم. او ادامه می‌دهد: این تنها مسابقه‌ای است که شرکت‌کننده‌هایش یا از جامعه سینما هستند یا تئاتر و موسیقی، اقوام و دوستانی که هنرمند هستند، حتی دو باجناقی که کنار هم و دور سفره مادرزن غذا می‌خورند و جالب‌تر از آن، نحوه جایزه است که به صورت نقدی پرداخت می‌شود.

● تاثیرگذاری مطالب ارائه‌شده در برنامه‌های مسابقه‌محور

وقتی ادهمی با احترام خاصی هدیه نقدی را به برنده‌های مسابقه می‌دهد، بهترین فرصت است از جمال رجبی که همراه همسرش، راضیه طهماسبی در مسابقه چهار فصل شرکت کرده‌، باب گفت‌وگو را باز کنم.او می‌گوید از طریق روابط عمومی رادیو ایران با مسابقه آشنا شده است.

رجبی که پیشتر شنونده برنامه‌های رادیو معارف بوده ادامه می‌دهد: مسابقه برایم تازگی داشت. اصلا فکر نمی‌کردم فضای مسابقه این‌گونه باشد. او تصریح می‌کند: چنانچه مطالب آموزشی و فرهنگی در قالب مسابقه به مردم ارائه شود، بیشتر تأثیرگذار خواهد بود.

رجبی تصریح می‌کند: برنامه‌های رادیویی انسان را به تفکر وا می‌دارد، درصورتی که چنین امری در برنامه‌های تلویزیونی مصداق ندارد. وقتی موضوعی در قالب سوال مطرح می‌شود انسان در افکار و اطلاعاتی که از قبل داشته، کنکاش می‌کند تا به جواب برسد که این اتفاق در برنامه‌های سخنرانی‌محور نمی‌افتد.

راضیه طهماسبی که ۲۰ سال است فیزیک را برای پایه‌های اول، سوم و چهارم دبیرستان تدریس می‌کند، فیزیک را علم طبیعت می‌داند و می‌گوید: شرکت در این مسابقه برایم تنوع کاری محسوب می‌شود و من فضای رادیو را متفاوت از فضای حاکم بر آموزش و پرورش دیدم. او که بیشتر دوست دارد شنونده برنامه‌های علمی از رسانه رادیو باشد، می‌افزاید: معتقدم برنامه‌سازان باید اطلاعات علمی و پزشکی را در سطح مقدماتی به سمع شنوندگان برسانند تا اگر کسی یکی از نزدیکانش بیمار شد، بداند چطور می‌تواند از بروز اتفاقات بعدی پیشگیری کند. همچنین پخش موسیقی‌های شاد برای جذابیت بیشتر برنامه‌ها، اولویت بعدی برنامه‌سازان است.

وقتی از طهماسبی می‌پرسم، فکر می‌کردید شما و گروه رقیب هر دو برنده مسابقه باشید، می‌گوید: به امید برنده ‌شدن نیامده بودم. بیشتر به خاطر این مساله آمدم که محیط رادیو را از نزدیک ببینم و با آن آشنا شوم. هدفم مسابقه‌دادن و گرفتن جایزه نبود. او با اشاره به تفاوت‌های کاری دو محیط آموزش و پرورش با رادیو خاطرنشان می‌کند در محیط رادیو بیشتر می‌توان خلاقیت نشان داد.

زهره زمانی