افسونگری این جعبه جادو

تأملی در باب پدیدارشناسی تلویزیون

۱) تلویزیون، این افسونگر دنیای فرامدرن چنان جایش را در زندگی روزمره ما باز کرده که حتی با وجود سینما و اینترنت و دیگر رسانه‌های مدرن حاکمیتش به خطر نیفتاده است. حضور فربه این جعبه جادو، حضور «دیگری» را در سایه‌اش قرار داده است چنان که تصور روزگاری بی‌تلویزیون دور از ذهن و هولناک می‌نماید.

تلویزیون با وجود حضوری همه جا حاضر اما هنوز در حوزه فلسفه از مسائل بیگانه است و «فلسفه رسانه» دانشی نوپا برای اصحاب اندیشه به شمار می‌رود.

استقرار این «جام جهان نما» در قلب خانه و موقعیت آن در اتاق نشیمن چنان که کانون نگاه‌ها باشد، نشان از قدرت افسونگری این جعبه جادو و رسوخ و غلبه‌اش بر دنیای ما دارد. حس اسرارآمیز روح بخشیدن و زنده نمایاندن شاید یکی از اسرار افسونگری تلویزیون باشد. تلویزیون با شبیه‌سازی‌ای که از زندگی ما می‌کند حضورش را در زندگی ما پررنگ‌تر می‌کند و افقی جدید برای نگاه کردن به خودمان از طریق تصاویر جذاب و گیرا، بر ما می‌گشاید. بی‌شک اکنون تلویزیون به بخشی جداناپذیر از هویت پسامدرن ما بدل شده است. هویتی که در زنجیره‌ای پیوسته از تبدیل شدن‌ها شکل می‌گیرد.

۲) پیوند وثیق تلویزیون با مناسبات وضعیت پست‌مدرن غیرقابل انکار است. یوتوپیای جهان پست مدرن در بستری فعلیت می‌یابد که قواعد «کالاشدگی» بر آن حاکم است. قواعدی که خواست‌ها را جهت می‌دهد و نیازها را تعریف می‌کند و شهروند آرمانی یوتوپیای پست‌مدرن شهروندی مصرفی است که با رفتار خود بر کالاشدگی همه چیز اعم از فرهنگ و معنویت صحه می‌گذارد. به این اعتبار، اگر بگوییم فرایند کالاسازی ماحصل تکنولوژی است، بیراه نگفته‌ایم و تلویزیون به بهترین نحو این هدف را در خود به ظهور و بروز رسانده است.

۳) گردش پرشتاب تصویرها و تولید انبوه نشانه‌ها در تلویزیون به بی‌معناشدن دال‌ها منجر می‌‌شود. تلویزیون با سرریزکردن نشانه‌ها به فضای جامعه به تدریج از بار محتوایی‌شان می‌کاهد تا جایی که آنها را به مشتی «دال معلق» و تصویر عاری از معنا و مرجع بدل می‌کند. با وجود این که تصویر به ثبات معنا کمک می‌کند اما اشباع جامعه با سیل عظیم تصویرها معنا را سست و بی‌ثبات می‌کند. تولید انبوه معنا بیش از هر چیز به بی‌معنایی دامن می‌زند.

۴) تلویزیون یوتوپیای تحقق یافته عالم مدرن است. به تعبیر دقیق‌تر، تصویری است آرمانی از آنچه که مدرنیست‌ها قصد دارند در واقعیت بنا کنند. در تلویزیون ایدئولوژی خصلتی زیبایی شناختی می‌یابد و با پوشاندن امر واقع، ایدئولوژی‌های آرمان‌گرایانه و رمانتیک فرهنگ مسلط را تبلیغ می‌کنند چنان که رهایی از این دستگاه قدرتمند ایدئولوژی ناممکن خواهد شد. این مفاهیم در تئوری «بازنمایی» ژان بودریار به اوج معنایی خود می‌رسند. او بر این باور است که تلویزیون برپایه منطق جامعه مصرفی، همه ما را تحت کنترل درآورده است و در بازی انگاره‌ها و صورت‌های خیالی گرفتار کرده است. انگاره‌هایی که کمترین ارتباطی با واقعیت خارجی ندارند. بدین‌ترتیب، ما در مواجهه با تلویزیون در ساختاری از صورت‌های توهمی قرار می‌گیریم که به جای تجربه مستقیم و شناخت مصداق یا مدلول یک پدیده، با معنی‌دهنده‌ها یا بازنموده‌ها طرف هستیم.

به این اعتبار، عالم جدیدچیزی جز وانموده‌های تقلبی نیست که توسط رسانه‌ها تولید شده‌اند. در نتیجه واقعیت، دیگر نه مواجهه ما با جهان خارج بلکه امری است که در صفحه تلویزیون ساخته می‌شود.

از نظر بودریار تلویزیون بازتاب عالم واقع نیست بلکه خود عالمی است که به زندگی ما رسوخ و غلبه کرده است. جهانی که «اطلاعات» جای «معنی» را گرفته و باعث ایجاد «توده‌ها» شده است.

در روزگار کنونی تلویزیون تعیین‌کننده محتوای فکر، زندگی و ادراک معنایی ما شده است تا آنجا که حتی ادراک حسی و ذوق هنری ما را جهت می‌دهد و تعریف می‌کند و این امر به «یکسان‌سازی» تمدنی و حذف تمایزات و تفاوت‌های فرهنگی منجر شده است و این فاکتور به نوبه خود «توده‌گرایی» را بسترسازی می‌کند.

۵) جدا از توده‌گرایی تلویزیون، نقد دیگری که اهل نظر بر تلویزیون وارد می‌دانند این است که معتقدند تلویزیون زیبایی شناسی را نابود کرده است. به باور آنان، تلویزیون با تکثیر و تولید انبوه تصاویر و صدا، خلاقیت هنری را مکانیکی و صنعتی کرده و ارزش معنابخشی آن ها را به بازیچه گرفته است. همانگونه که بودریار می‌نویسد: «بسیاری از رمزگان پنهان کدگذاری شده در تصاویر خوش آب و رنگ تلویزیون برای فروکاستن هر امر واقعی به دوگانه ساده‌انگارانه خوب و بد، سعی می‌کند ایدئولوژی زمخت و گیج‌وار خود را در کاغذ کادوی تصاویر پرزرق و برق به مخاطب عرضه کند و زشتی واقعی جهان را در زیبایی ظاهری و فریبنده پنهان نماید.»

اما این نظریه مخالفان جدی و سرسختی هم دارد که معتقدند ما با تلویزیون درگیر تجربه‌ای زیباشناختی می‌شویم از همان جنسی که وقتی یک تابلوی نقاشی یا یک مجسمه پیکرتراشی شده را می‌بینیم. اگر زیبایی، زیبایی شناسانه را «آن که خوشایند می‌سازد» توصیف کنیم پس می‌توانیم بگوییم که تلویزیون واقعاً در قلمرو زیبایی شناسی می‌گنجد چرا که در ما احساس خشنودی و لذت از زیبایی ایجاد می‌کند و در مخاطب «آگاهی زیبایی‌شناسانه» را برمی‌انگیزاند. آگاهی زیبایی شناسانه بعدی از آگاهی است که در آن مخاطب اثر را صرفاً به عنوان پدیده‌ای ابزاری و قابل پیش‌بینی درک نمی‌کند. به عبارتی دقیق‌تر، هنر یک فرایند مصرفی نیست بلکه مورد تحسین واقع شده است. یک تجربه زیبایی شناسانه خیلی متفاوت از یک تجربه ابزاری است.

درواقع دیدگاه ابزاری خط کش و وجه ممیز اثر هنری از پدیده غیرهنری است. از این منظر، کارشناسان هنری و صاحبنظران زیبایی شناسی به موقعیت درجه دوم تلویزیون معترف‌اند. اما گروهی از اهالی اندیشه هم هستند که «تعصب روشنفکرانه» را مانع پذیرش تلویزیون به مثابه یک واقعیت هنری می‌دانند. این تعصب روشنفکرانه در زیبایی شناسی سنت غربی خود را در این ایده بروز می‌دهد که «هنر به تفکرات، ایده‌ها و داوری‌هایی متوسل می‌شود که تنها گروه معدودی از دانش آموختگان برجسته قادر به تولید و درک آن هستند.» و این نخبه سالاری زیبایی شناسانه مدعی است که توانایی درک زیبایی شناسی مرتبط با حساسیت، آموزش و انتخاب گری است و تعداد افرادی که حساسیت آنان در دو شکل گسترده و پالایش یافته بروز می‌کند در اقلیت اند.

اما آیا به واقع تجربه زیبایی شناسانه وابسته به چنین ذوق و سلیقه پرورش یافته‌ای است تا در انحصار عده‌ای نخبه و قضاوتی روشنفکرانه باشد؟

در مقابل هستند تئوریسین‌هایی که معتقدند تلویزیون به عنوان پدیده‌ای قابل دسترس و قابل درک برای همگان، نیازمند هیچگونه پروراندن دقت، یا استفاده از هر نوع ذوق پالایش یافته یا قضاوت نیست و این نخبه‌سالاری زیبایی شناسانه تنها به تحکیم تلویزیون در دنیایی غیرزیبایی شناسانه کمک کرده است.

منابع در دفتر روزنامه موجود است.