ضرورت ابهام زدایی از یک مفهوم

علوم انسانی اسلامی, درست فهمیده نشده است

دومین کنگره علوم‌انسانی-‌اسلامی، هفته گذشته در مرکز همایش‌های بین‌المللی صدا و سیما با حضور صدها اندیشمند جهان اسلام برگزار شد. یکی از سخنرانان افتتاحیه این کنگره حجت‌الاسلام غلامی، رئیس شورای سیاستگذاری این کنگره بود.

وی در سخنرانی خود از استقبال استادان حوزه و دانشگاه از این کنگره و نیز تحول علوم انسانی خبر داد. خلاصه ای از سخنان حجت الاسلام غلامی را در اینجا می خوانید.

با وجود سال های متمادی مهجوریت بحث علوم انسانی- اسلامی در کشور، به لطف الهی، طی چند سال اخیر، تحول بنیادین در علوم انسانی به منظور دستیابی به نسخه کامل و کارآمدی از علوم انسانی- اسلامی با استقبال چشمگیر جمع کثیری از استادان دانشگاه و حوزه روبه رو شده است؛ چنان که امروز می توان گفت علوم انسانی- اسلامی دیگر یک بحث مطرود و منزوی نیست، بلکه روز به روز در حال تبدیل شدن به بحثی رایج و پرطرفدار در محافل علمی کشور است.

واقعیت این است که در یک جامعه اسلامی که در آن با اراده اکثریت مطلق مردم، یک نظام اسلامی تأسیس شده است، فراهم شدن زمینه لازم برای استخراج پاسخ های درخور به نیازهای متنوع علمی کشور و کمک به جاری و ساری شدن ارزش ها و احکام مترقی اسلام در رگ های جامعه، یکی از مهم ترین دغدغه های اهل علم محسوب می شود.

در این شرایط چگونه می توان راضی به سلطه علومی شد که نه تنها قادر به درک عمیق نیازهای جامعه اسلامی نیست، بلکه به طریق اولی، از ارائه پاسخ های کارآمد به نیازهای این جامعه عاجز است.

ناکارآمدی علوم انسانی سکولار، مختص جامعه اسلامی نیست و می توان گفت دیگر تداوم پنهانکاری درباره شرایط بحرانی جوامعِ به اصطلاح پیشرفته غربی چه در عرصه های فرهنگی ـ اجتماعی و چه در عرصه اقتصادی و سیاسی ممکن نیست.

آنچه در سال های گذشته تحت عناوین گوناگون از جمله جنبش وال استریت در غرب ظهور و بروز یافته است، گوشه ای از نارضایتی مردم درباره شرایط آزاردهنده ای است که نظام سرمایه داری طی قرون متمادی به اسم توسعه یافتگی به مردم تحمیل کرده است.

هرگاه پنهان از چشمان غربزدگان یا بر اثر عجز آنان، زمینه برای ظهور تعالیم اسلامی در جامعه ما فراهم شده و این تعالیم گرفتار تحریف، التقاط یا سطحی نگری نشده است، ثمره آن جز رفع و دفع مفاسد اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و گسترش عدالت و خوشبختی نبوده است.

● لزوم روشنگری درباره مفهوم علوم انسانی- اسلامی

با وجود روشنگری های انجام شده طی سال های اخیر درباره معنا و مبنای علوم انسانی- اسلامی، هنوز قلیلی از نخبگان کشور با مفهوم این علوم آشنا نیستند.

در این میان، بعضی مخالفان علوم انسانی- اسلامی نیز با ارائه تصاویری مخدوش و حتی بعضاً مضحک از این علوم، به زعم خود زمینه انزوای مجدد علوم انسانی- اسلامی را در محافل دانشگاهی فراهم می کنند. در این شرایط خالی از فایده نیست که مجدد بگوییم، علوم انسانی- اسلامی در ساده ترین بیان، عبارت است از علومی که در زیر چتر جهان بینی الهی و مبتنی بر عقاید اسلامی به شناخت هستی و انسان و روابط میان آنها و پاسخ دهی به مجموعه مسائل خُرد و کلان جامعه می پردازد، خواه این علوم محصول عقل تجربی، عقل برهانی یا عقل ریاضی باشد و خواه محصول وحی.

● علوم انسانی- اسلامی طردکننده روش تجربی نیست

علوم انسانی- اسلامی به دنبال پایان دادن به حضور روش شناسی تجربی در علوم انسانی نیست، بلکه مهم ترین مواجهه آن با این روش شناسی، تعیین یک قلمرو اختصاصی متناسب با کارآمدی آن است.

باید توجه داشت نتایج یک عملیات علمی مبتنی بر روش شناسی تجربی، اگر به نحو صحیح در قلمرو ویژه خود صورت گرفته باشد، به طور قطع برای دینداران حجیت آور است و عدم تمکین به احکام برآمده از آن شرعا محل اشکال است.

علوم انسانی- اسلامی، علومی به شمار می رود که در آن روش شناسی های گوناگون در قلمروهای معین حضور دارند و متناسب با کارایی خود به ایفای نقش می پردازند.

در این صورت دعوای ساختگی علم و دین و عقل و دین رنگ می بازد؛ چراکه هر یک از عقل تجربی، عقل برهانی یا ریاضی، خود ذاتاً دینی است و در نظرگرفتن وجهی بُرون دینی برای آنها با منطق صحیحی انطباق ندارد.

در این میان، سوال مهم، وزن معرفت وحیانی در علوم انسانی- اسلامی است. روشن است وحی خالص قابل مقایسه با هیچ یک از علوم بشری نیست و آنچه قابل مقایسه است و غالباً میان آنها مقایسه صورت می گیرد، لفظ و نقل به معنی واسطه انتقال وحی به انسان ها ـ آن هم در غیاب معصوم(ع) ـ با علوم بشری نظیر عقل تجربی یا برهانی است.

برداشت روشمند و معتبر از وحی در قلمرو اختصاصی وحی در علوم انسانی نسبت به نتایج سایر علوم تقدم دارد و می تواند محکی منحصربه فرد برای شناخت حق و باطل به حساب آید و به آن دسته از سوالات در علوم انسانی پاسخ می دهد که سایر علوم و معارف اصولا از پاسخگویی یقین زا به آنها ناتوانند.

از جمله مباحث درستی که در ماه های اخیر مطرح شده است، تاکید علوم انسانی- اسلامی بر آزاداندیشی است.

این نوع آزاداندیشی که باید آن را مولود اسلام دانست، نه تنها به انحصارگرایی جریان روشنفکری سکولار و تحجر آنها در قبال منابع معرفت شناختی پایان می دهد، بلکه با تخریب سدهای فولادین کشیده شده در برابر اندیشه، انسان را از محرومیتی که از ناحیه به حاشیه راندن عقل برهانی، معرفت وحیانی و حتی شهود عرفانی از ساحت شناخت دچار کرده است، خارج می کند.

● دریافت ۴۰۴ مقاله علمی و تائید ۱۷۶ مقاله

از سال قبل تا هم اکنون، کنگره بین المللی علوم انسانی- اسلامی که با تصویب شورای سیاستگذاری ، دارای یک دبیرخانه دائمی فعال است، علاوه بر وصول ۴۹۶ چکیده مقاله، ۴۰۴ مقاله علمی دریافت کرده است که پس از داوری های چندگانه در کمیسیون های تخصصی، نهایتا ۱۷۶ مقاله برای ارائه در کنگره یا چاپ به تائید رسیده که تعدادی از این مقالات مربوط به پژوهشگران جهان اسلام است.

بنا به نظر شورای علمی کنگره، مقالاتی در کنگره پذیرفته می شود که از سطح علمی ـ پژوهشی برخوردار باشد و به این لحاظ امسال وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به مقالات مصوب کنگره تائیدیه علمی ـ پژوهشی اعطا کرد که می تواند برای استادان مفید باشد.