کارکرد و ماهیت مطبوعات از نظر گاه امام خمینی ره

تاریخچه مطبوعات در ایران به چیزی حدود یکصد و شصت سال می رسد برخی صاحب نظران عرصه مطبوعات, این تاریخ یکصد و شصت ساله مطبوعات کشورمان را در شش دوره تقسیم بندی می کنند

تاریخچه مطبوعات در ایران به چیزی حدود یکصد و شصت سال می رسد. برخی صاحب نظران عرصه مطبوعات، این تاریخ یکصد و شصت ساله مطبوعات کشورمان را در شش دوره تقسیم بندی می کنند. دوره اول، به مدت شصت سال از زمان به سلطنت رسیدن ناصر الدین شاه قاجار تا زمان انقلاب مشروطه است، مطبوعات در این باره زمانی کاملاً دولتی بودند و عامل غرب گرایی و نوگرایی به سبک و سیاق اروپایی، مطبوعات در این دوره نفوذ زیادی در جامعه نداشتند حتی رابطه مطبوعات دولتی نیز با خود دولت و نظام هماهنگی نداشت و مصنوعی و ساختگی بود. دوره دوم، کم تر از دو دهه به طول انجامید و با انقلاب مشروطه و انقراض حکومت قجرها مصادف بود. در این دوره برای نخستین بار رابطه مطبوعات با جامعه ایران در آن زمان شکل و شمایلی بومی به خود گرفت ولی این نشریات اصول و مبادی دموکراسی غربی را در جامعه ترویج می دادند. در دوره سوم، مصادف با دوره بیست ساله حکومت رضاخان قلدر بود و مطبوعات در این دوره نه تنها عامل و نماینده غرب گرایی بودند بلکه برای نخستین بار علناً در برابر اصول و نهادهای اسلامی ایستادند و به دشمنی علیه آنها پرداختند. در دوره چهارم که با سال های بعد از جنگ دوم بین المللی و به خصوص ملی شدن صنعت نفت مصادف است، دوره ای است که در آن مطبوعات در بین قشر تحصیل کرده و تا حدودی متوسط نفوذ پیدا کرده، ولی در حقیقت سال های فردگرایی و شخصیت بازی و تشکل حزبی خود را طی می کند. ملی گرایی و ایدئولوژی های شرق و غرب، محتویات مطبوعات این زمان را تشکیل می دهد. در دوره پنجم که از کودتای بیست و هشتم مرداد شروع می شود و تا آغاز انقلاب اسلامی ادامه پیدا می کند، مطبوعات به کلی رابطه خود را با جامعه اسلامی ایران قطع کرده، با شورش و مبارزه علیه سنت و مقدسات ملی و مذهبی در خدمت پروپاگاندای رژیم پهلوی قرار می گیرد.

با وقوع انقلاب اسلامی دوره ششم در تاریخ مطبوعات ایران ایجاد می شود که در آن تکاپوی و جست وجو برای یک رویه اسلامی که رابطه مطبوعات و جامعه را بهبود بخشیده، در مسیر جدیدی به حرکت می افتد. امام خمینی کبیر(ره) از همان آغاز با بصیرت ویژه ای که داشتند و با عطف توجه ای که به رسانه ها، به عنوان یک دانشگاه عمومی و سیار داشتند، مبانی و ماهیتی اسلامی را برای رسانه ها و مخصوصاً مطبوعات عرضه داشتند. امام امت در مورد اهمیت نقش مطبوعات می فرمایند؛ خودتان می دانید که نقش نشریات در هر کشوری از همه چیزها بالاتر است. روزنامه ها و مجلات می توانند که یک کشوری را رشد بدهند به راهی که صلاح کشور است و می توانند که بعکس عمل بکنند (صحیفه نور، ج۱۴، ص۲۴۸).

این گفته نشانگر آن است که امام(ره) چه اهمیتی برای مطبوعات قائل بودند و آن را حتی ابزاری برای تعالی می دانستند که اگر درست استفاده نشود آدمی را به قهقرا می کشاند. آموزه های امام راحل درمورد چگونگی و کیفیت مطبوعات علی رغم اسلامی بودن، بسیار مدرن و به روز هستند و اصحاب رسانه و مطبوعات می توانند همواره از این آموزه ها در جهت ارتقا و پیشرفت وسایل ارتباط جمعی سود بجویند.

امام امت نقشی اصلاح گر برای نشریه ها درنظر می گیرند و لازمه اصلاح گر بودن مطبوعات را تعهد به دین و جامعه اسلامی می دانند. کارگزار نشریات اسلامی، انسان های متعهدی هستند که هیچ گاه در راه بصیرت افزایی و روشنگری جامعه خود درنگ و تأمل نمی کنند و از این رو بود که ایشان می فرمودند، نشریه ها بسیار آموزنده اند و درصورتی که محتوای آن محتوای آموزنده باشد و دست اندرکاران آن متعهد باشند، این نشریه رأس همه امور می شود. انسان اگر انصاف داشته باشد، باید به خاطر مردمی که قلم ها را برای اینها آزاد گذاشته اند، از قلم و قدمش استفاده کند و دیانت هم اقتضای همین را می کند. ما باید نشریاتمان مفید باشد و اخلاق جامعه را اصلاح کنیم (همان، ج۱۴، ص۲۴۹). امام(ره) همواره به صاحبان قلم در نشریات تأکید می کردند که راه را از بی راهه تشخیص دهند و مبادا روزی دچار مرض قلم فروشی شوند. امام همواره به دست اندرکاران مطبوعات تأکید می داشتند که اگر خدای نخواسته قلم های شما بلغزد و از تعهدی که برای خدای تبارک و تعالی باید داشته باشید غفلت بکنید، اینجور نیست که تنها به شما و دوستان و هم مذهب و هم دین شما ضرر بزند، به همه ضرر می زند، پس یک ضرر کوچک نیست.

شما که روزنامه کثیرالانتشاری در دستتان است، باید توجه کنید که مسئولیت بسیار خطیری پیش مردم و ملت های جهان دارید که اگر ارشاد کنید مردم را بالاتر از طاعت هایی است که در گوشه خانه و یا یک مجلس که چند هزار نفر هستند می باشد. قلم شما اگر ارشادی باشد، ملت را به راه راست هدایت می کند و می تواند مردم را از انحراف نجات دهد (همان، ج۱۴، ص۲۵۷و ۲۵۸). امام راحل باتوجه به این مسئله بیان می دارند که اگر مطبوعات در راه کژ قدم نهند به راحتی می توانند جامعه را به بی راهه بکشانند و موجبات گمراهی، خفت و زوال جامعه اسلامی بشوند چراکه مطبوعات با ذهن و افکار مردم سر و کار دارد و به سادگی با القائات خود می تواند مردم را تحت تأثیر قرار دهد. از این رو معتقدند که نقش مطبوعات در نابودی یک جامعه بیش از هر تسلیحات نظامی خواهد بود و در این زمینه بیان می دارند که، ملت عزیز در طول ۵۰سال سیاه پهلوی گرفتار مجلات و روزنامه های تخریب کننده و فاسد کننده نسل جوان و از آنها بدتر سینماها و رادیو، تلویزیون بود که با برنامه های خود، ملت را به حد وافر در آغوش غرب و غرب زده ها غلتانید و ضررهای رسانه های گروهی از خرابی های توپ و تانک ها و سلاح های مخرب بالاتر و بدتر است، چراکه ضررهای سلاحها گذراست و ضررهای فرهنگی باقی می ماند و به نسلهای بعد انتقال پیدا می کند. چنانچه دیدید و می بینید (همان، ج۱۹، ص ۱۰۹). و برای مثال امام(ره) به نقش مطبوعات دوران سلطنت پهلوی ها اشاره می کرد که با تمام قوا کمر به دین زدایی و فساد جوانان بسته بودند و می فرمایند، مجله ها با مقاله ها و عکس های افتضاح بار، و اسف انگیز و روزنامه ها با مسابقات در مقالات ضدفرهنگی خویش و ضداسلامی، با افتخار، مردم به ویژه طبقه جوان موثر را به سوی غرب یا شرق هدایت می کردند (همان، ج ۲۱، ص ۱۹۵).

و همچنین بیان می دارند که، یکی از گرفتاری های بزرگمان در زمان طاغوت گرفتاری به دست مطبوعات بود. از نظر امام(ره) در رژیم نامشروع پهلوی، غربزده ترین ها و فاسدترین ها برای اداره مطبوعات به کار گماشته می شدند و برای توجیه سیاستگذاری های فرهنگی خود از رنگ و لعابی اسلامی و ملی سود می جستند تا عوام را گمراه نمایند.

در واقع مطبوعات که می بایست حامل پیام ملت و حامل پیام اسلام باشند و مبلغ احکام اسلام و مجری احکام اسلام و مهذب جامعه باید باشند و اخلاق را در جامعه باید انتشار دهند، در زمان طاغوت درست برعکس همه این آموزه ها عمل می نمودند، از این رو درصدد بودند که کشور را با آن تبلیغات دامنه دار، تمام مسائل اسلامی و تمام مسائل کشوری را به طرف منافع طاغوتی سوق دهند. به زعم امام(ره) صدمه ای که اسلام از مطبوعات و رسانه های طاغوتی خورد کمتر از ضربه ای که از جانب رژیم پهلوی و دستگاههای شکنجه گر آن خورد، نبود. از نظر امام اماکن فساد و فحشا، آن قدر که رادیوها، تلویزیون و سینمای دوران پهلوی جوانان را به فساد می کشاند، نمی کشاند. این مجلات بودند و این مطبوعات و این رادیو، تلویزیون و تمام این رسانه های گروهی بودند که جوانهای ما را به جای اینکه به طرف دانشگاه بکشند به طرف علم و ادب بکشند، به طرف فساد کشاندند.

از این رو امام خمینی(ره) در فکر تحولی اساسی بودند، تحولی که ماهیت رسانه های کشور را دگرگون کرده و اساسا جنس تولیدات آنان را هم تغییر دهد تا مطبوعات به لحاظ محتوا و شکل و شمایل، اسلامی شوند و در جهت به کمال رساندن انسان ها فعالیت نمایند. از نظر امام(ره) مطبوعات باید یک مدرسه سیار باشند تا مردم را از همه مسائل روزگار آگاه نمایند و به صورتی شایسته از انحرافات جلوگیری کند و اگر کسی انحرافی دید با آرامش در رفع آن بکوشد. بطور کلی مطبوعات باید یک بنگاه هدایت باشند، یعنی به صورتی که اگر در دسترس مردم قرار گرفت بتواند آن ها را هدایت به خیر و خوبی بکند.

امام راحل درصدد تغییر ماهوی مطبوعات بودند، تغییری که در جهت اشاعه تقوا و نیل به رستگاری الهی. اعتقاد امام بر این بود که مطبوعات باید همیشه در خدمت اسلام عزیز و مردم و کشور باشند. ایشان می فرمایند که، نشریات و مجلات باید در خدمت کشور باشند، خدمت به کشور این است که جوانان مان را تربیت کند، انسان درست کند، انسان برومند درست کند، انسان متفکر درست کند تا برای مملکت مفید باشد. مطبوعات باید وقتی کسی بخواند، ببینید، اگر مطلبی دارد، مطلبی باشد که بسیج کند این را برای حفظ استقلال خودش، برای حفظ آزادی خودش. از نظر امام این نوع از مطبوعات که هادی افراد مسلمان د رجهت نیل به آزادی و استقلال سوق می دهند مطبوعاتی اسلامی است و همان چیزی است که جمهوری اسلامی آن را تأیید می کند ولی در غیر این صورت اگر طبق زمان پهلوی مطبوعات بخواهند اشاعه فساد و فحشا کنند، قابل قبول نیستند و باید به حاشیه رانده شوند.

از نظر امام(ره) مطبوعات واجد کارکرد خاصی هستند و آن کارکرد این است که آرمان های ملت را منعکس نمایند. مطبوعات باید مثل معلمینی باشند که مردمان این مملکت را تربیت می کنند. در مملکتی که در آن این همه خون ریخته شده و آن همه ملت ما خون دادند تا اینکه یک جمهوری اسلامی موافق آرا اکثریت قریب به اتفاق محقق شد و دست خائنین کوتاه گردید و دست چپاولگران قطع شد، اگر در مطبوعات بخواهند باز به پشتیبانی از جنایتکاران و خیانتکاران چیزی بنویسند، این مطبوعات ما نیست، این خیانت است. باید مطبوعات آنچه که ملت می خواهند بنویسند، نه آنچه که برخلاف مسیر است و برخلاف آمال جامع ملت است (همان، ج۶، ص۱۹۱).

امام طرفدار آزادی مطبوعات بودند ولی آزادی مطبوعات را چیزی جدای از دسیسه کردن، سیاه نمایی و توطئه می دانند و این موارد را چیزهایی می دانند که در نظام مقدس جمهوری اسلامی جایی برای آنان نیست. امام راحل اکیداً اشاره می دارند که، آزادی غیر از توطئه است و از توطئه های خلاف مصالح علیه اسلام و کشور و ملت جدا جلوگیری می شود و من در صورت احساس خطر جدی، مسائل را با ملت عزیزم در میان می گذارم تا ملت دلیر خود تصمیم لازم را بگیرد، که تا به حال در مسائل مختلف، تصمیم قاطعانه گرفته است (همان، ج۸، ص۲۱۹)، امام(ره) صراحتاً اشاره می دارند که در بعضی مطبوعات می بینیم که از آزادی سواستفاده می کنند، به گمان اینکه یا به خیال اینکه آزادی است می خواهند از مردم آزادی را سلب کنند. این مردم با این زحمتی که در این سالهای طولانی کشیده اند و با این خونهایی که در این سال ها داده اند می خواهند آزاد باشند، بعضی مطبوعات می خواهند اینها را ازشان سلب آزادی بکنند، با اسم آزادی قلم برخلاف سیر علت عمل بکنند. دست اشخاصی که می خواهند چپاولگری کنند، بعضی مطبوعات دست آنها را دارند باز می کنند این معنی آزادی نیست، این معنی خیانت است. چیزی که به ملت داده می شود آزادی است، نه خیانت، آزادی قلم است، نه خیانت قلم، آزادی بیان است، نه بیان خائنانه (همان، ج۶، ص۱۹۲).

امام خمینی(ره) این مؤلفه ها را برای مطبوعات اسلامی در کشورمان از ضروریات می دانستند و حقاناً با دستاویزی به این ذخایر معنوی که از امام(ره) به یادگار مانده مسئولین مطبوعات می توانند نشریاتی را به جامعه عرضه کنند که هم مهبط آگاهی مردم باشد و همه ابزاری برای نیل به کمال و تعالی. بعد از انقلاب اسلامی همه ارکان و نهادها و فرهنگ پیشین تغییر نمود و لازم بود تا با تغییر ماهوی در رسانه ای قدرتمند مثل مطبوعات راه انقلاب تکمیل شود. از آن جا که انقلاب اسلامی یک انقلاب فرهنگی بود پس تغییر در اجزای فرهنگی همچون رسانه ها از جمله اولویت های جامعه انقلابی بوده و هست و دست اندرکاران و مسئولان فرهنگی کشور باید با دستاویزی به رهنمودهای امام راحل سرعت نیل به مطبوعات اسلامی و بومی را تسریع ببخشند. اگر همواره بعد از انقلاب مطبوعاتی حضور داشته اند که همیشه بر پایه عناد با نظام جمهوری اسلامی فعالیت نموده اند و دائما از نبود آزادی بیان حرف می زنند. این قبیل مطبوعات از مدل امام خمینی(ره) فرسنگ ها فاصله دارند، فاصله رو به جلو نیست بلکه حرکت به عقب است، حرکت این جنس مطبوعات که همواره شاهد حضور آنها در عرصه مطبوعات کشور هستیم حرکتی قهقرایی است، حرکتی برای نزدیکی به مدل طاغوتی و نه اسلامی و متجدد. در هر حال، باید مدلی که امام برای مطبوعات درنظر داشتند در کشور نهادینه شود تا بتوانیم با استمداد از آن رسانه هایی شایسته یک جامعه انقلابی و اسلامی داشته باشیم.

مصطفی انصافی