جادوی جعبه جادویی

حدود ۸۵ سال پیش که تلویزیون به دنیا آمد و حدود بیش از نیم قرن پیش که به ایران پا گذاشت شاید هیچ کس باور نمی کرد که این رسانه با سرعتی خارق العاده هم تکامل و هم گسترش پیدا کند و بسیاری از مرز های فرهنگی و جغرافیایی را در نوردد, نخستین فرستنده تلویزیون ایران در ساعت ۵ بعدازظهر جمعه ۱۱ مهر ماه سال ۱۳۳۷, اولین برنامه خود را پخش کرد

حدود ۸۵ سال پیش که تلویزیون به دنیا آمد و حدود بیش از نیم قرن پیش که به ایران پا گذاشت شاید هیچ کس باور نمی‌کرد که این رسانه با سرعتی خارق‌العاده هم تکامل و هم گسترش پیدا کند و بسیاری از مرز‌های فرهنگی و جغرافیایی را در نوردد، نخستین فرستنده تلویزیون ایران در ساعت ۵ بعدازظهر جمعه ۱۱ مهر ماه سال ۱۳۳۷، اولین برنامه خود را پخش کرد.

این فرستنده که «تلویزیون ایران» نامیده می‌شد در ابتدا هر روز، از ساعت ۱۸ تا ساعت ۲۲ برنامه داشت‌. تلویزیون ایران در ابتدا به صورت کاملاً خصوصی اداره و هزینه‌های آن از آگهی‌های تبلیغاتی تأمین می‌شد....‏

جعبه کوچک جادویی کم کم چنان رواج یافت که میهمان همیشگی بیشتر خانه‌ها و خانواده‌ها شد و امروزه با تکنولوژی باور نکردنی با وضوحی خیره‌کننده و انواع برنامه‌های تفریحی، سرگرم‌کننده و آموزشی راهی از آسمان هم پیدا کرده است، شبکه‌های ماهواره‌ای عدد‌های چهار رقمی یافته‌اند چندان که نگاه فهرست وار به آنها هم در یکی، دوساعت امکان‌پذیر نیست.‏

از زمانی که تلویزیون جز جدا ناپذیر خانه‌ها شد بحث پیرامون میزان تاثیر این اختراع بشری بر روی انسان‌ها و جامعه‌ها آغاز شد وشاید اغراق نباشد که بگوییم تلویزیون راه بشر را دیگرگونه کرد ودر رشد و توسعه جوامع مختلف و همچنین سرعت و گستره پیشرفت‌ها اثرات عظیمی از خود بجای گذاشت. امروز صدا و تصویر کوچکترین و بزرگترین تحولات و رویدادها با سرعتی فراتر از سرعت نور در جهان منتشر می‌شود ومیلیاردها انسان در کسری از ساعت و دقیقه در جریان آخرین اخبار و هنرنمایی‌ها و خوبی‌ها و بدی‌ها قرار می‌گیرند و ذهنیتی دهکده‌وار بر جهان استیلا یافته است.

در ایران خودمان تلویزیون و تاثیرات خوب و بدش همگانی شده است چنانکه بارها جادو کرده است و جادو می‌کند وگاهی انسان در برابرش به انفعال کشیده می‌شود.‏چرا راه دور برویم؟ در همین ایام تعطیلات نوروز همه ساله یکی از اشتغال‌های مهم خانواده‌ها علی رغم انبوه دید و باز دیدها و میهمانی‌ها تماشای تلویزیون است و گاهی که برنامه‌ای گل می‌کند تا تحت تاثیر قرار دادن همه ایام تعطیل نزد خانواده‌‌ها پیش می‌رود و نقل اکثر محافل خانوادگی و اداری هم می‌شود. بر همین اساس اگر میزان این تاثیر عظیم شناخته شود و جرات و جسارت و تعهد ارتقاء سطح فرهنگی و دانایی مردم وجود داشته باشد همانا تلویزیون خواهد توانست از کلیشه‌ها عبور کند و گام‌های بزرگ عملی برای پیشرفت‌های اجتماعی بردارد.

یک تلویزیون دانا و توانا وآینده نگر می‌تواند از درون خانه‌ها برغنای فرهنگ ملی و سطح اخلاق جامعه و میزان مسئولیت‌شناسی همه ایرانیان بیفزاید. در این زمینه پایگاه آموزش نوین می‌نویسد: تلویزیون می‌تواند در زندگی مدرن امروزی بسیار سودمند یا زیانبخش باشد. در واقع ما با رسانه‌ای سروکار داریم که بسیاری از مردم بیشتر اوقات خود را صرف تماشای آن می‌کنند، آن را دوست دارند و به آن اعتماد می‌کنند. این رسانه به دلیل قابلیت‌های تکنولوژیک می‌تواند برنامه‌هایی با محتوای مشابه زندگی ارائه و جذابیت و مفهومش را با استفاده از انواع تکنیک‌های تولیدی تشدید کند. این رسانه نه فقط می‌تواند آگاه کند، بیاموزد، ترغیب کند و احساس را برانگیزد بلکه می‌تواند آسیب برساند و گمراه کند.

کارتون‌ها و برنامه‌های پربیننده بیشتر حاوی خشونت زبانی و بدنی است و برخی آگهی‌های تجاری مصرف‌گرایی نابه‌جا و بیهوده‌ای را تشویق می‌کنند. این رسانه تجاربی را به بینندگان ارائه می‌کند تا لذت ببرند و این کار را موثرتر و بهتر از دیگر رسانه‌های ارتباطی (رادیو، روزنامه، کتاب، مجله، رایانه و فیلم) انجام می‌دهد.

تاثیرگذاری بالقوه تلویزیون در مقایسه با رسانه‌های دیگر برجسته‌تر است و معمولا از آن بیش از دیگر رسانه‌ها استفاده می‌شود. چنین ویژگی‌هایی تلویزیون را برای همه بخصوص کودکان رسانه‌ای مهم می‌سازد و از این نظر می‌توان کودکان را مخاطبان خاص تلویزیون قلمداد کرد.خانم سیده فریبا مصطفوی هم در این زمینه به تحقیق پرداخته است و در پایان نامه‌اش می‌نویسد: تأثیرات رسانه‌های جمعی را می‌توان از جنبه‌های گوناگون مورد بررسی قرار داد از جمله در مسائل اخلاقی تاثیرآن بر خشونت و مسائل جنسی، در مسائل خانوادگی و دنیای کودکان.

عده‌ای معتقدند که، اعمال خشونت‌آمیز در جوامع صنعتی و شهری امروز بیش‌تر از جوامع قبلی است، و وسایل ارتباط جمعی را مسئول آن می‌شمارند.‏

اما با مطالعه تاریخ و رفتارهای انسان در جوامع قبلی، باید اذعان کرد که جرایم جوانان در دنیای جدید افزایش یافته است و تاریخ مراحلی این چنین را نیز پشت سر گذاشته است.‏

اثراتی که برنامه‌های خشونت‌آمیز دارند عبارتند از: اثر آنی مثل دلواپسی، بی‌خوابی، رضایت یا عدم‌رضایت یا هر نوع ناراحتی. اثر مستقیم بر رفتار مثلاً تمایل به تقلید.‏

‏ کودکان هم برای تماشای تلویزیون دلایل و نظراتی دارند که عبارتند از: تماشای تلویزیون برای سرگرمی، گذران وقت یا از روی عادت، تماشای تلویزیون با هدف یادگیری، برای فرار از مشکلات، به منظور برانگیختگی،‌ برای کسب آرامش و...

پایگاه مجازی آوینی از زاویه‌ای دیگر به موضوع نگاه می‌کند و در بخشی از یک مطلب بلند می‌نویسد: انسان‌ها داستان را دوست دارند. ما دوست داریم که داستان بشنویم و داستان تعریف کنیم و این امری طبیعی و عادی است، اما اختراع تلویزیون موجب شده است که صرفا عده‌ای خاص داستان‌ها را می‌گویند. فقط آن‌هایی که به تکنولوژی و رسانه تلویزیون و تولید و پخش آن دسترسی دارند، می‌توانند داستان بگویند. به نظر می‌رسد که واگذار کردن این عرصه مهم از زندگی جمعی به یک گروه کوچک، اثری قابل توجه در روابط انسانی‌ ما و تغییر آن داشته باشد. نشستن و به داستان‌گویی مادربزرگ گوش کردن،کاملا متفاوت از پای تلویزیون نشستن و داستان سرایی یک غریبه را گوش دادن است و ما باید به این تفاوت اساسی عمیقا توجه کنیم. این که مادربزرگ را ساکت کنیم و به جای آن تلویزیون را روشن کنیم یا در حقیقت، آن فعالیت مبتنی بر خانواده قدیمی را متوقف کنیم و به جای آن یک نهاد دور از دسترسی و غیر شخصی را قرار دهیم، چه معنایی دارد؟!‏

برخی شاید این سوال را داشته باشند که آیا اثر تلویزیون بر همه جوامع یکسان است یا بر هر جامعه‌ای آثاری خاص دارد. البته به نظر می‌رسد که برخی از آثار تلویزیون جهانی است؛ مثلا مصرف فیزیولوژیک تصاویر، حال آنکه برخی دیگر از آثار آن احتمالا بیشتر به فرهنگ‌های خاص جوامع بر می‌گردد ؛ مثلا نوع برداشت افراد از تصاویر. در مرحله اولیه، برنامه‌سازان چندان ماهر نبودند و اهداف و خواست‌های آن‌ها و تامین‌کنندگان مالی برنامه‌ها، به خوبی در تصاویر مشهود بود و محصول کار آن‌ها، علاوه بر سیاه و سفید بودن، ‌محدود به چیزهایی بود که بتوان با ۲ عدد دوربین آن‌ها را ضبط کرد. بنابراین، بیشتر برنامه‌سازان برنامه‌هایی که ویرایش و جلوه‌های ویژه اندکی داشت، ارائه می‌کردند. مردم ناگهان به تلویزیون روی آوردند، چرا که یک نوآوری بود، اما هنگامی که تازگی این پدیده جدید از میان رفت، تبلیغات‌گران و برنامه‌‌سازان متبحرتر شدند و ابزارهای خود را متوجه مخاطبان مشخص و تعریف شده کردند. این مخاطبان را می‌توانستند از میان یک فرهنگ خاص یا مانند برنامه‌های تلویزیون آمریکا، بر اساس یک محدوده سنی تفکیک شده مشخص یا از میان فرهنگ‌های گوناگون انتخاب کنند. در این صورت، تبلیغات محلی خود را مطابق ذائقه بومی شکل می‌دهند. اخیرا تولیدکنندگان مشغول به شبیه سازی برنامه‌های تلویزیونی با یک دو قلوی محلی هستند. در این روش، یا برنامه‌ها و تبلیغات بازرگانی خود را به زبان محلی پخش می‌کنند یا لباس‌ها و سنت‌های محلی رفتاری و پوششی مختلف را به جهان رویایی تلویزیون وارد می‌کنند.‏

در یک بررسی نزدیک‌تر و دقیق‌تر نیز ما شاهد آن خواهیم بود که برنامه‌های تلویزیون یک سری آثار احتمالا جهانی و یک سری آثار وابسته به فرهنگ‌های خاص دارد. بیایید نگاه دقیق‌تری به این آثار وابسته به فرهنگ‌های خاص داشته باشیم.‏

میزان و نوع تاثیر تلویزیون بر جامعه از مباحث مهمی است که گاهی ابعاد ویژه‌ای به خود می‌گیرد پایگاه مجازی اداره کل آموزش و پژوهش سیما در این‌باره به نکته مهمی اشاره می‌کند و می‌نویسد:‏

کارکرد مهم رسانه، تاثیر گذاری اجتماعی است و اصولا رسانه‌ها به همین منظور متولد شده وتوسعه می‌یابند. این تاثیرگذاری در همه زمینه‌های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، اعتقادی ومذهبی رخ می‌دهد.اگر برنامه‌های رسانه با پژوهش وتحقیقات تولید شده باشند معمولا به هدف نهایی خود می‌رسند و بدون پژوهش بازهم تاثیرگذاری خواهند داشت و این مسئله اجتناب‌ناپذیر است.‏

مدیرکل دفتر آمار، اطلاعات جمعیتی و مهاجرت سازمان ثبت احوال کشور آخرین آمار‌های نامگذاری فرزندان متولد شده کشور را در سال ۹۰ بیان کرد وضمن ارائه این آمار، تاثیر رسانه در حوزه نامگذاری کودکان ایرانی را یادآوری کرد. او در میان اسامی به نام فاطمه، زهرا، ستایش و آیدا به ترتیب بعنوان بیشترین بسامد نامگذاری برای دختران ایرانی صحبت کرد.‏

همانطورکه ملاحظه می‌کنید دونام آخر، از سریال‌های جدید ایرانی در سال ۹۰ برگرفته شده است که دررتبه‌های سوم و چهارم قراردارند ولی نکته مهمتر اینکه وی در بخش پایانی اضافه کرد که در سال ۹۰ قبل از ماه مبارک رمضان نام آیدا در رتبه ۴۴ قرارداشت که پس از سریال ماه مبارک رمضان سال گذشته به رتبه چهارم از نظر بسامد نامگذاری ارتقا پیدا کرد.سایت آفتاب هم از نگاهی دیگربه تاثیر تلویزیون می‌پردازد ومی نویسد: با انواع تعریفی که از تلویزیون در همه زبان‌ها آمده است باید به تعریفی درستی که در زبان فارسی از آن شده است، صحه گذاشت و اعتراف کرد که حقیقتاً تلویزیون یک جعبه جادویی است. جعبه جادویی بودن آن از این جهت است که کارکرد‌های گوناگونی در زمینه‌های مختلف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و عقیدتی دارد و همینطور تلویزیون با قدرت خارق‌العاده‌ای در ابعاد مختلف زندگی انسانی دارد می‌تواند روند زندگی انسان‌ها را نیز ترسیم یا تعریف کند. خیلی از دانشمندان معتقدند که تلویزیون همان قدر که یک حالت سرگرمی را برای بینندگان خودش فراهم می‌کند به همان اندازه القاکننده پیام‌های گوناگونی است که در نهایت سبب می‌شود تا بیننده را خواسته یا نخواسته مجذوب محتوای پیام خویش سازد. به عبارت دیگر تلویزیون صرفاً یک ابژه سرگرمی نیست بلکه یک هستی مجازی قدرتمند است که امروزه جزء تفکیک‌ناپذیر در زندگی مدرن انسان‌ها قرارشده وبر نوع زیست آنها هژمونی یافته است. آفتاب در بخش دیگری از مقاله خود که به قلم یوسف احمدی به رشته تحریر در آمده است می‌نویسد:‏

‏ با توجه به ویژگی و پتاسیلی که برنامه‌های تلویزیونی دارد و با توجه به روند ارتباط تاملی که با مردم ایجاد می‌کند، این امکان را نیز بدست می‌آورد تا تصاویر را بطور گزینشی در اذهان عمومی قالب‌سازی کند. هویت و جوهره تلویزیون در همین تصویر باز تولید می‌شود و اقتدار می‌یابد.

سلطه و سیطره‌ای تصویر در رسانه‌ها به ویژه در تلویزیون جایگاه و موقعیت خاصی بخشیده است که دیگر غیر ممکن است خانه‌ای بدون تلویزیون باشد یا اینکه افراد خانواده وقتی را به تماشای تلویزیون در طول روز اختصاص ندهند ؛ حتی وجود سلیقه‌های متفاوت در منزل باعث شده تا برای والدین و کودکان تلویزیون‌های اختصاصی وجود داشته باشد و هر شخصی بدنبال برنامه‌های تلویزیونی خودش باشد. با این حال می‌توان گفت یکی از تغییرات در روابط انسانی که ناشی از وجود تلویزیون می‌باشد این است که دیگر اعضای خانواده وقتی را برای گفت و شنود همدیگر باقی نمی‌گذارند و به محض اندک فرصتی به سراغ تلویزیون رفته برنامه‌های مورد علاقه‌اش تماشا می‌کند. دیگر از آن دور هم نشستن‌ها که در گذشته با مهر و محبت بزرگترها همراه بود خبری نیست.

در واقع برنامه‌های متنوع تلویزیون سبب شده است تا ارتباط انسانی که در خانواده حاکم بود، از حالت از چهره به چهره اعضای خانواده کم رنگتر شود و جایگزین آن یک نوع ارتباط مجازی شود و یا به گفته‌ای پژوهشگران ارتباطات جامعه انسانی با این روند کم‌کم بسوی جامعه‌ای تماشاگر سوق پیدا می‌کند.

در جامعه‌ای تماشاگر زندگی مردم بیشتر به تماشا می‌گذرد و انسان‌ها همراه با رسانه‌های ارتباطی فقط مصرف را تبلیغ می‌کنند که در نهایت انسان‌ها به تدریج به افراد منفعل تبدیل می‌شوند.

این نفوذ به حدی است که مردم اوقات فراغت، صرف شام و ناهار یا استراحت روزانه خود را طبق برنامه‌های تدوین شده تلویزیون تنظیم می‌کنند.( قابل ذکر است بزرگسالان در انگلستان بطور متوسط روزانه ۳ ساعت تلویزیون تماشا می‌کنند و کودکان دوره ابتدایی در حالی که فقط ۹۸۰ ساعت در مدرسه حضور دارند ۱۳۴۰ ساعت از وقت خود را به تلویزیون اختصاص می‌دهند). (واحد نشریه پژوهش و سنجش،۶۱:۱۳۷۶).

به عقیده برخی از صاحبنظران، تلویزیون به عنوان ابزاری تعیین‌کننده در واقعیت‌های اجتماعی تلقی می‌شود که در موضوعات مختلف و حتی بر حق دانستن یا استمرار بخشیدن به پاره‌ای از هنجارهای رایج و تبدیل آنها به فرهنگ عمومی می‌تواند کارآمدترین وسیله باشد.

بسیاری بر این باورند که تلویزیون وسیله تفریحی بی‌ضرری است اما بسیاری از پژوهشگران اثرات منفی آن را انکارناپذیر می‌دانند.این سایت در ادامه نتیجه می‌گیرد که:‏

با مرور یافته‌های پژوهشی مربوط به تاثیر تلویزیون به عنوان یکی از وسایل ارتباط جمعی بر شکل‌‌گیری، تقویت و انتقال ارزشهای اخلاقی و ترویج آنها در فرهنگ عمومی می‌توان گفت:‏

اولا: تلویزیون در زندگی اجتماعی ما، نقش ویژه‌ای برای خود پیدا کرده است و روزبروز بر اهمیت این وسیله در حیات فرهنگی افزوده می‌شود.‏

ثانیا: تلویزیون و سایر وسایل ارتباط جمعی در ماهیت ابزارهای مثبتی هستند اما آنچه مهم است نوع استفاده و کاربرد این وسایل است.‏ یعنی تلویزیون به عنوان یکی از موثرترین وسایل ارتباط جمعی از یک سو می‌تواند در تقویت هنجارهای مثبت، بالندگی افکار عمومی، ارتقای سطح فکری و فرهنگی جامعه و ترویج و تحکیم و تقویت حسنه اجتماعی و تبدیل آن به فرهنگ عمومی موثر افتد، و از سوی دیگر به ایستایی فرهنگی و انحطاط فکری جامعه دامن زند.‏

پیشنهاد نویسنده این است که اگر خواهان تبدیل کردن اخلاق و ارزش‌های اخلاقی به فرهنگ عمومی هستیم، نمی‌توانیم کارگزاران عوامل عمده اجتماعی شدن و فرهنگ‌پذیری یعنی خانواده، مدرسه، گروه همسالان وسایل ارتباط جمعی را نادیده بگیریم.

با پیدایش ماهواره و گسترش انبوه شبکه‌های مختلف دامنه تاثیرات تلویزیون باز هم افزایش یافته است، در این زمینه پروانه دانش در پایان‌نامه خود آورده است:‏

تلویزیون ماهواره‌ای به عنوان یک وسیله ارتباطی راه دور، در سال‌های اخیر درصد قابل توجهی از جوانان و خانواده‌ها را به خود جلب کرده است. غیر بومی بودن برنامه‌های ماهواره‌ای و تناسب نداشتن آن با فرهنگ جامعه دریافت‌کننده سبب ایجاد معضلات و نابهنجاری‌های ساختاری در جامعه می‌شود.‏

با توجه به تاثیر گذاری وسایل ارتباطی بر هویت اجتماعی و توجه محققان رسانه‌ها به نقش هویت‌سازی رسانه‌ها، تلویزیون ماهواره‌ای به شکل جدید و با قابلیت بیشتر می‌تواند بر فرآیند شکل‌گیری یا تغییرپذیری هویت تاثیر داشته باشد. بعد خاصی از هویت اجتماعی یعنی هویت جنسیتی مسأله اصلی این تحقیق است که اثر استفاده از شبکه‌های تلویزیونی ماهواره‌ای بر آن مورد بررسی قرار گرفته است. به نظر می‌رسد که استفاده از شبکه‌های تلویزیونی ماهواره‌ای در هویت جنسیتی دختران جوان تاثیر دارد.‏

جامعه آماری این بررسی دختران دبیرستانی منطقه پنج آموزش و پرورش شهر تهران است. این تحقیق با استفاده از روش پیمایشی صورت گرفته و برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از روش‌های آماری ساده تا پیشرفته استفاده شده است. پس از وارسی داده‌ها و تجزیه و تحلیل آنها مشخص شد که استفاده از تلویزیون‌های ماهواره‌ای بر هویت جنسیتی دختران جوان تاثیر دارد. تلویزیون‌های ماهواره‌ای از وسایل ارتباطی جدید است که غیربومی بودن برنامه‌های آنها و عدم تناسب آن با فرهنگ جامعه دریافت‌کننده، سبب ایجاد ناهنجاری‌های اجتماعی می‌شود.

این تحقیق به دنبال بررسی اثر استفاده از شبکه‌های تلویزیونی ماهواره‌ای بر هویت جنسیتی است. به منظور بررسی این رابطه از نظریه استفاده و التذاذ و نظریه هویت اجتماعی جنکینز استفاده شده است. این تحقیق به صورت پیمایشی و با ابزار پرسش‌نامه در بین دانش‌آموزان دختر دبیرستان‌های منطقه ۵ آموزش و پرورش شهر تهران در سال تحصیلی ۸۵ - ۸۴ انجام شد. روش نمونه‌گیری خوشه‌ای بوده است و حجم نمونه ۴۱۷ نفر می‌باشد.نتایج نشان می‌دهد که ۵۸ درصد پاسخگویان در منزل ماهواره داشته و از آن استفاده می‌کنند. آزمون فرضیات نشان می‌دهد که بین وجود ماهواره در منزل و هویت جنسیتی رابطه وجود دارد و افراد دارای ماهواره از سازه هویت جنسیتی نمره کمتری دریافت کرده‌اند که نشان‌دهنده تغییر رفتارها و نگرش‌ها به سمت الگوها و گرایش‌های جدید است. بین میزان استفاده از ماهواره و هویت جنسیتی نیز همین رابطه تایید می‌شود. در مدل تحلیل مسیر با وارد کردن همه متغیرها، انگیزه استفاده بالاترین نقش را در تبیین متغیر وابسته ایفا کرده است و متغیرهای پایگاه خانواده، میزان استفاده و نوع رسانه در دسترس نقش کمتری در تبیین داشته‌اند.‏پرواضح است که تاثیر تلویزیون بر همه شئون جامعه تاثیری انکارناپذیر است و با رواج استفاده از انواع شبکه‌های ماهواره‌ای این تاثیرات دامنه گسترده‌ای به خود می‌گیرد، استفاده‌ای که باید از راه کارشناسانه‌اش مدیریت شود و تلاش شود تا جنبه‌های منفی آن کم و تاثیرات مثبت و همه‌جانبه‌اش افزایش یابد.