کتاب حق حیات از محتوا تا چاپ

کتاب «حق حیات» نوشته عمادالدین باقی, شرح جامعی است از پژوهشی که وی در زمینه امکان تعلیق و لغو مجازات اعدام در ایران و سایر کشورهای اسلامی به انجام رسانده است

کتاب «حق حیات» نوشته عمادالدین باقی، شرح جامعی است از پژوهشی که وی در زمینه امکان تعلیق و لغو مجازات اعدام در ایران و سایر کشورهای اسلامی به انجام رسانده است. این کتاب کاوشی در بحث‌های مذهبی، سیاسی و جامعه مدنی در ایران و سایر کشورهایی است که مجازات اعدام در آنها به‌خاطر تفسیری از شریعت اسلامی، همچنان اجرا می‌شود. این کتاب توسط شبکه عربی حقوق بشر در قاهره منتشر شده است. کتاب حق حیات، مباحث اعدام، سنگسار و نیز الغای اعدام و مجازات‌های جایگزین را در سه فصل ارائه کرده است. عمادالدین باقی خود درخصوص کتاب حق حیات به خبرنگار حقوقی کارگزاران می‌گوید: «کتاب حق حیات در دو جلد تدوین شده است. جلد اول این کتاب بحث در مورد مجازات اعدام و قصاص با نگاه درون دینی بر مبنای آیات قرآن و دیدگاه علما و فقها و مفسران قرآن کوشیده استدلال کند که مجازات اعدام را می‌توان لغو کرد، بدون اینکه منافاتی با شریعت و نصوص قرآن داشته باشد.» به گفته وی، این کتاب که براساس کاوش در مجازات اعدام و قصاص استوار است، ضمن اینکه اعدام را به‌طور کلی و با دلایل مذهبی و حقوقی بشری نفی کرده، بحث جداگانه و خاصی را پیرامون موضوع قصاص گشوده.

باقی در این کتاب با دو رویکرد به این موضوع نظر کرده است: «رویکرد تضییقی و محدود کننده» و «رویکرد حلی و رادیکال». باقی در این باره توضیح داد: در روش تضییقی که محدودکننده است، مجازات قصاص را فقط موقوف به نظر اولیای دم نمی‌داند و بر اساس آرای برخی از فقها و استناد به ادله شرعی و براساس رأی هیات منصفه به علاوه جمعی از کارشناسان جرم‌شناسی و روان‌شناسی دخیل دانسته شده است که در این رویکرد مجازات قصاص محدود می‌شود.» باقی در توضیح رویکرد «حلی» اضافه می‌کند: «با استناد به آیات برخی فقها نشان داده شده مجازات قصاص، یک مجازات تخیری است و در واقع قصاص سه گزینه‌ای است که در صورت وقوع قتل نفس فرد بی‌گناه، مقرر شده است.» وی در توضیح جلد دوم این کتاب گفت: «در جلد دوم، علاوه بر این موضوعات کلی که در جلد اول گفته شده، مختص به اعدام افراد زیر ۱۸ سال است. ۱۲ دلیل فقهی و حقوقی ذکر شده که اعدام افراد زیر ۱۸ سال را شرعا جایز نمی‌داند و مناقشات پیرامون اعدام زیر ۱۸ سال را طرح می‌کند.» جلد دوم این کتاب قبل از چاپ به‌صورت پلی‌کپی چاپ و بین علمای قم و سران و مسوولان قضایی و نمایندگان مجلس توزیع شد و در مواردی که نظرات این افراد به صورت شفاهی گرفته شده، بازتاب‌های بسیار مثبتی داشت. باقی ادامه داد: در این تحقیق درخصوص اعدام‌های زیر ۱۸ سال، هیچ سابقه‌ای در ادبیات دینی مشاهده نشد و این اعدام‌ها جزء مسائل مستحدثه‌ای است که تاکنون اهل نظر و علما به آن نپرداخته‌اند، به‌همین دلیل این تحقیق کار دشواری بود. حتی عده‌ای بر این عقیده بودند که در این خصوص شما به‌غیر از مباحث قانون مجازات اسلامی از درون فقه موجود چیز بیشتری به‌دست نمی‌آورید. اما نتایج این تحقیق خلاف نظرات آنها را ثابت کرد.

عمادالدین باقی در پاسخ این سوال که «آیا شما هم مانند برخی مسوولان قضایی بین مجازات اعدام و قصاص، تفاوت قائل هستید؟» گفت: تفاوت اعدام و قصاص، تفاوت در واژه است، تفکیک این دو در این است که قصاص مربوط به قتل نفس فرد بی‌گناهی است که عمدا کشته شده، اما اعدام مربوط به مرتکبین به فحشا، منکرات، قاچاق و تروریست‌های اقتصادی است که مربوط به حکومت است و در این موارد ما نص صریح در مورد اعدام اینگونه مجرمین نداریم و بر مبنای آمار احکام، اعدام مربوط به جرائم غیر از قتل ۶۰ درصد احکام اعدام را به‌خود اختصاص داده و ۴۰ درصد احکام اعدام مربوط به جرائم قتل می‌شود. وی ادامه داد: از آنجایی که قصاص در ایران جزء حق خصوصی تعریف شده است، حکومت نمی‌تواند در آن دخالت داشته باشد ولی در این کتاب گفته شده که حکومت باید در این مورد به صدور حکم بپردازد و از اولیای دم مقتول خلع‌ید نماید. وی یادآور شد: «دادن اختیار مطلق به اولیای دم، جامعه‌ را مواجه با احکام فراوان اعدام می‌کند که تاوان آن را یک کشور، یک ملت، یک آیین و مذهب باید بدهد و برای حق خصوصی نمی‌توان اختیار مطلق قائل شد.»

نگارنده کتاب حق حیات، مجازات اعدام را یک مجازات سه گزینه‌ای می‌داند و با این توضیح که «نگاه قرآن در مورد قصاص، یک نگاه سه‌گزینه‌ای است»، گفت: گزینه قصاص، دیه و عفو و نص صریح قرآن به عفو اولویت می‌دهد و بعد خون‌بها (دیه) را مطرح می‌کند. عمادالدین باقی با توضیح چگونگی تدوین این کتاب و دلیل چاپ آن به زبان عربی نیز گفت: «طرح تحقیقی این کتاب از حدود ۹ – ۸ سال پیش از این داده شد. بخش‌هایی از این کتاب در نشریات مختلف منتشر شده، اما وقتی که کل کتاب به ارشاد داده شد، مجوز چاپ نگرفت. حدود دو سال پیش کمیسیون ملی حقوق بشر افغانستان پیشنهاد کرد که این کتاب در آنجا چاپ شود زیرا آنها بر این عقیده بودند که موضوعات این کتاب خاص ایران نیست، بلکه مشکل حقوقی مردم افغانستان هم هست، ولی به‌دلیل بازداشت من چاپ این کتاب در افغانستان متوقف شد. پس از آزادی من، شبکه حقوق بشر عربی در قاهره که یک نهاد حقوق‌بشری نیز هست پیشنهاد چاپ این کتاب را داد که مورد پذیرش نیز بود؛ در نتیجه کتاب حق حیات توسط این شبکه حقوقی‌بشری به چاپ رسید.