شناخت توانهای محیطی افغانستان برای ایجاد روابط بهینه اقتصادی

«افغانستان سرزمین افراط و تفریط است: كوههای سر به فلك كشیده و دره‌های عمیق، بارانهای بهاری و تابستانهای خشك، زمستانهای سرد و تابستانهای گرم، ارتفاعات پوشیده از برف در طول سال و سرزمینهای پست و خشك و سوزان، این افراط و تفریط در زندگی اجتماعی نیز وجود دارد.»

افغانستان با پشت سر نهادن سالهای رنج و بحران، كه آبادانی و عمران را در خود ندیده است اكنون چند صباحی است كه به آرامشی نسبی رسیده است. اما در طول این مدت بهای بسیار سنگینی را برای آزادی پرداخته است. بازسازی این كشور پس از سالها ویرانگری اقوام و ملل از توان یك ملت خسته و بی‌رمق خارج است و نیازمند عزم بین‌المللی است. عزمی كه ظاهراً زمزمه‌های آن به گوش می‌رسد.

جمهوری اسلامی ایران بنا به رسالت اسلامی انسانی و همسایگی‌اش همواره یار و مددكار ملت مظلوم افغانستان بوده است. در این مرحله نیز ایران، خارج از بازی بین‌المللی نبوده بلكه به دلیل موقعیت و نیز اشتراكات دینی، فرهنگی، تاریخی و غیره در متن و بطن این بازی قرار دارد.

افغانستان دارای منابع انسانی و طبیعی نبستاً غنی بوده اما نیازمند مدیریت نیروی انسانی متخصص تكنولوژی و سرمایه می‌باشد.

در این مقاله نخست، به شناخت توانهای محیطی و زیرساختهای اقتصادی افغانستان همراه با راهبردهای مربوطه و سپس راهكارهای زراعتی و چگونگی روابط ایران و افغانستان و در نهایت پیشنهادات پرداخته شده است.

●شناخت توانهای اقتصادی افغانستان:

در جهت رسیدن به توسعه اقتصادی باید بین بخشهای اقتصادی (زراعتی، صنعت و خدمات) تلفیق، تركیب و كارآیی بهینه صورت گیرد. زیرا اتكا به یك بخش اقتصاد برای شكوفایی و پیشرفت، كاری عبث و بیهوده خواهد بود. زراعتی رونق نخواهد یافت، مگر آنكه صنعت و خدمات امكانات لازم جهت رشد زراعتی را فراهم آورد و از سویی رشد صنعت و خدمات نیز وابسته به فرآوری تولیدات كشاورزی و مواد اولیه می‌باشد. در این راستا برای ایجاد رابطه‌ای مناسب با كشور پاك و مظلوم افغانستان نخست به بررسی و شناخت توانهای محیطی این مرز و بوم با رویكرد مستقیم اقتصادی می‌پردازیم و یا به عبارتی نخست عوامل و امكانات بالقوه رشد و توسعه اقتصادی را معرفی می‌كنیم.

●ویژگی‌های طبیعی افغانستان:

از نظر جغرافیایی قسمت وسیعی از خاك افغانستان را در شمال و شرق كوهها و سنگلاخها پوشانده است كه در ارتفاعات همواره برف وجود دارد. حتی در تابستانها نیز قله‌ها و یخچالهای آن پر از برف است كه می‌توان در جهت جذب توریست و ورزشهای كوهستانی بهره‌گیری نمود. همچنین در میان ارتفاعات هندوكش دره‌های عمیق و خوش آب و هوا و حاصلخیز وجود دارد كه محیط مساعدی برای پرورش دام و ایجاد باغات میوه است.

افغانستان پس از كشف راههای آبی و سپس توسعه راههای هوایی، مانند سایر سرزمینهای آسیای مركزی و آسیای غربی، تبدیل به منطقه‌ای بن‌بست شده، در حالی كه در گذشته محل عبور كاروانهای جاده ابریشم از این سرزمین بوده است افغانستان به دریای آزاد راه ندارد تا از بنادر و رطوبت آن در توسعه اقتصادی و تثبیت آب و هوای خود بهره ببرد اما به خاطر ارتفاعات سر به فلك كشیده و رودخانه‌هایی كه از آن سرچشمه می‌گیرد بسیار زیباست و تنوع آب و هوایی دارد، زمستانهایش، بسیار سرد تا ۲۰ درجه زیر صفر و تابستانهایش، بسیار گرم تا ۴۰ درجه بالای صفر می‌باشد. ارتفاعات افغانستان سپر استراتژیكی محكمی بین آسیای شمالی و آسیای جنوبی است.

رودخانه ها از كوههای مركزی و مناطق شرقی كشور سرچشمه و به سمت غرب و جنوب جریان می‌یابد به دلیل ارتفاع آباد كوهها و كاهش نسبتاً سریع ارتفاع كوهها سرعت آب رودخانه‌ها بسیار زیاد است و به همین جهت برای تولید برق مناسب است مهمترین رودخانه‌های افغانستان عبارتند از: آمودریا یا جیحون، هیرمند (هلمند) هریرود، كابل رود، از آبشارهای متعدد هریرود و جیحون برای تولید نیروهای هیدرولیك می‌توان استفاده نمود. (علی‌آبادی، ۱۳۷۲، ۷)

●آب و خاك:

منابع آب زیرزمینی نسبتاً غنی است در شهر كابل آب در عمق سه، چهار متری زمین قرار دارد. اما به دلایل فنی كمتر از منابع آب زیرزمینی استفاده شده است. اكثر مردم برای تهیه آب آشامیدنی و آب زراعتی با مشكل روبرو هستند. حتی در شهر كابل.

میزان دسترسی به آب سالم مصرفی ۳۹ درصد در شهرها و ۱۸ درصد در روستاها می‌باشد كه این میزان نسبت به كل جمعیت ۲۲ درصد می‌شود.

حدود ۸۰ درصد از اراضی افغانستان كوهستانی، بیابانی یا نیمه بیابانی است و حدود ۱۵ درصد از خاك كشور برای زراعت مستعد است كه قریب به نیمی از آن زیركشت است. در قسمت اعظم افغانستان خاك مرغوب وجود دارد ولی آب كافی موجود نیست. این كشور به دلیل افزایش جمعیت وابسته به واردات مواد غذایی بخصوص گندم می‌باشد.

مهمترین محصولات زراعتی كه نیاز به سرمایه‌گذاری دارد عبارتند از: گندم، برنج، جو، جواری، حبوبات، پنبه‌دانه، دانه آفتاب‌گردان، كنجد، چغندرقند، میوه، سبزیجات، شكر و غیره.

تغییر قیمت گندم موجب تغییر سطح سایر قیمتها می‌شود. زراعت اساس اقتصاد افغانستان است. بعد از زراعت، دامداری نقش اساسی در افغانستان دارد، پوست نژاد دام قره‌گل آن معروف است. تریاك و دامداری به یك میزان در كشور رونق دارد.

عمده‌ترین فرآورده‌های دامی، گوشت سفید، شیر، پنیر، روغن، كره، تخم‌مرغ، عسل، پشم و پوست می‌باشد (وزارت امور خارجه، ۱۳۸۲)

جنگل: از لحاظ منابع جنگلی بسیار فقیر است تنها یك درصد خاك افغانستان را جنگل پوشانده است در حالی كه عمده‌ترین ماده سوخت چوب است. گسترش فضای سبز جنگل به منظور بهره‌برداری اقتصادی و تامین فضای سبز با توجه به بادهای ۱۲۰ روزه می‌تواند گام مهمی در توسعه باشد.

عوامل مختلفی كه مانع از توسعه زراعت افغانستان شده است عبارتند از:

۱- آب و هوای خشك كه در اثر آن ۸۰ درصد مساحت كشور قابل كشت نیست.

۲- سیستم كهنه مالك و زارع و روابط نادرست ناشی از آن.

۳- عدم سیاست‌گذاری

۴- كمبود فاكتورهای جدید تولید، مانند كودهای شیمیایی، بذرهای اصلاح شده، سموم زراعتی، وسایل زراعتی و

۵- عدم ایجاد تعاونی‌های روستایی و زراعتی و محدود ماندن آنها.

۶- استفاده از سیستم آبیاری سنتی كه ضایعات فراوان دارد.

۷- مساعد نبودن انبارها و سیلوها از نظر كیفیت و

۸- ناهماهنگی بین آب و خاك در نقاطی كه آب هست و خاك مرغوب وجود ندارد. در اثر چندین سال جنگ‌های پیاپی، خسارات زیادی به بخش كشاورزی وارد شده كه موجب كاهش تولیدات كشاورزی و نیروی انسانی زراعتی، مهاجرت، تخریب مزارع و مهمتر از همه افزایش قیمت گندم شده است.

۹- كمبود سرمایه

۱۰- عدم امنیت

۱۱- پایین بودن سطح آموزش و آگاهی‌های عمومی

۱۲- شرایط بد اقتصادی و كمی درآمد

۱۳- محدودیت امكانات رفت و آمد سبب گردیده مردم دور از هم زندگی كنند.

●راهبردهای زراعتی:

در این خصوص می‌توان با راهبردهایی هرچند اندك از میزان مشكلات و تناقضات كاست از جمله می‌توان برای بهبود وضعیت زراعتی:

۱- اصلاحات ارضی را طی یك برنامه‌ریزی صحیح در بلندمدت به انجام رساند. عزیزا واصفی كه از دوستان نزدیك داودخان وزیر زراعت بوده می‌گوید:

«هرگاه اصلاحات طی یك برنامه دقیق طراحی شده و به میان آید و مردم قبلاً نسبت به آن تربیت شوند، آن اصلاحات قابل احترام و سعادتمند خواهد بود.

بنابراین اگر اصلاحات اینطور صورت گیرد كه زمین‌ها از مردم گرفته شود و به هر خانواده هفت جریب زمین داده شود و به او گفته شود كه با همین هفت جریب زمین سر كند به نظر من این نمی‌تواند مردم افغانستان را سعادتمند بسازد» (اخوان، ۱۳۸۰، ۱۳۲) لذا طرح اصلاحات ارضی تاكنون ناتمام بوده چون دارای بررسیهای علمی و عملی نبوده است.

۲- ایجاد شركتهای تعاونی روستایی مجتمع‌های كشت و صنعت از طریق سرمایه‌گذاری‌های بخش خصوصی.

۳- تسطیح نظام آبیاری و زهكشی اراضی به شیوه نوین.

۴- استفاده از شیوه‌های جدید و تولید: بذرهای اصلاح شده، سموم زراعتی، تجهیز ابزار و ادوات و تكنولوژی زراعتی.

۵- بهره‌گیری از كشت‌های سودآور مانند زعفران و پسته

۶- ایجاد صنایع تبدیلی در كنار مزارع.

۷- تجهیز و ترمیم راههای ارتباطی

«محروم ماندن افغانستان از جاده‌های مواصلاتی سبب شده است كه زمینه‌های زراعتی و دامداری كه پایه‌های اصلی اقتصاد آن را تشكیل می‌دهد از توسعه باز ماند همچنین وجود راهها سبب سهولت در استخراج معادن می‌شود ۳/۲ خاك افغانستان كوهستانی است. به همین جهت ساختن راهها مستلزم صرف هزینه‌های سنگین و استفاده از امكانات پیشرفته است. (افشار، ۱۳۷۰، ۶۷۹)

۸- استفاده از كشت‌های مناسب آب و هوای منطقه كه در مقابل كم‌آبی مقاومند.

۹- توسعه باغات میوه و سبزیجات.

۱۰- افزایش كشتهای جالیزی و صیفی و نیمه صنعتی

۱۱- پرورش دام به شیوه صنعتی و نیمه صنعتی.

۱۲- اصلاح نژاد دام و توسعه پرورش نژاد قره‌گل

۱۳- آموزش و ترویج شیوه‌های صحیح كشت به زارعین.

۱۴- تشویق قشر جوان به زراعت و نوآوری.

رشد سالانه جمعیت افغانستان ۳/۲ درصد است و افنجار جمعیت قریب‌الوقوع است این امر بیانگر جوان بودن جمعیت این كشور می‌باشد از سویی توزیع جمعیت ۵/۱۶ درصد شهری ۷/۷۳ درصد روستایی و ۶/۸ درصد چادرنشین می‌باشد و نیز شغل اصلی مردم زراعت و دامداری است. لذا سه مورد فوق اهمیت بخش زراعت را یادآور می‌شود بنابراین با سرمایه‌گذاری در این بخش می‌توان بخش عظیمی از نیازهای جامعه را برطرف ساخت.

گردآورنده: زهرا قنبری، كارشناس ارشد جغرافیا - منبع: مجله میهن