سازه های تاریخی آبی خوزستان

وجود رودخانه های بزرگی همچون کارون, دز, کرخه, جراحی و زهره با ده ها شاخه فرعی و چشمه سارهای فراوان و همچنین دشت های مسطح و حاصلخیز, خوزستان را به جذاب ترین نقطه برای سکونت انسان ها در دوره های مختلف تبدیل کرده است

وجود رودخانه های بزرگی همچون کارون، دز، کرخه، جراحی و زهره با ده ها شاخه فرعی و چشمه سارهای فراوان و همچنین دشت های مسطح و حاصلخیز، خوزستان را به جذاب ترین نقطه برای سکونت انسان ها در دوره های مختلف تبدیل کرده است. آبیاری اولیه جهت کشاورزی با توجه به بالا بودن سطح رودخانه ها در آن دوران منحصر به نهرهای کوچکی بود که از رودخانه ها منشعب می شدند.

پایین رفتن سطح رودخانه ها و افزایش جمعیت، انسان را وادار کرد راهی برای حل این معضل بیابد. در طول تاریخ انسان های ساکن در خوزستان سازه های بی نظیری در جهت حفاظت، مهار، نگهداری و بهره برداری صحیح از آب ایجاد کردند که نمونه آنها را می توان در تمامی شهرهای استان مشاهده کرد. گفته می شود نخستین نمونه های آبیاری در اطراف تپه چغامیش (بین دزفول و شوشتر) و همچنین نمونه گیاهان اهلی مانند گندم، جو، عدس و ماش در حفاری های تپه چغانبوت دزفول به ترتیب در هزاره ششم و هزاره نهم پیش از میلاد کشف شده است.

تاکنون بیش از ۳۰۸ سازه تاریخی آبی شامل انواع سد، پل، پل بند، حمام، اباره، آسیاب، انهار، تونل، قنات و... در سطح استان خوزستان شناسایی شده که از حیث تعداد و قدمت غنی ترین منطقه در جهان به شمار می رود. در این گزارش سعی شده تا به صورت اجمالی به بررسی مهمترین سازه های آبی خوزستان پرداخته شود.

▪ اهواز

اهواز، مرکز استان خوزستان در دو سوی رودخانه کارون قرار دارد و رودخانه کرخه از ۲۵ کیلومتری غرب این شهرستان عبور می کند. نهر قدیمی ماله که در واقع ادامه رودخانه گرگر تا قبل از تغییر مسیر کنونی بوده هم اینک در حاشیه شرقی این شهر وظیفه جمع آوری زه آب زمین های اطراف و کارخانه های مجاور و نیز سرریز رودخانه کارون به هنگام سیلاب را برعهده دارد، اما متاسفانه به دلیل رسوب گذاری های مکرر و عدم لایروبی این وظیفه را به درستی نمی تواند انجام دهد، این نهر از یادگارهای عهد ساسانی است.

در وسط شهر اهواز و روی صخره به هم پیوسته ای که در چند نقطه عرض رودخانه را قطع می کند آثار کمی از یک سد و دو کانال که در منابع تاریخی با نام شادروان اهواز از آن یاد شده، دیده می شود. روی رودخانه کرخه در منطقه حمیدیه یک پل بند سنگ و آجری از دوره سلجوقی قابل مشاهده است که حداقل دو چشمه طاق آن بر جای مانده است. همچنین چندین آسیاب در روستاهای اطراف کرخه و کارون وجود دارد. وجود انهار قدیمی در مناطقی همچون ملاثانی و حمید الهایی پیشتر رونق کشاورزی در این مناطق را سبب شده بود.

▪ اندیمشک

این شهرستان در شمال غربی خوزستان قرار دارد. در فاصله ۱۴ کیلومتری این شهر آثار دو اباره زیبا در منطقه صحه به چشم می خورد که آب منشعب از کاریزهای رودخانه دز را از روی یک مسیل عبور می داده اند؛ از مهمترین مشخصات فنی آن می توان به طول ۱۴۷ متری آن، ارتفاع ۳۰/۴ متری عرض سه متری و همچنین تعداد ۱۲ چشمه طاق اشاره کرد.

▪ ایذه و باغملک

این مناطق در شمال شرقی استان خوزستان قرار دارند. یکی از منابع مهم آبیاری در این دو منطقه با توجه به کوهستانی بودن، وجود کاریزهایی است که از رودخانه های محلی و منابع زیرزمینی تغذیه می شوند. آثار هفت پایه قطور و عظیم پل پاپیلا و یک جاده سنگ فرش منتهی به آن به نام اتابکی در منطقه سوسن ایذه قرار دارد که از یادگارهای عهد اتابکان لر است.

ویرانه های پل تاریخی منجنیق نیز در حاشیه شهر باغملک قرار دارد. مجموعا ۶۵ حلقه سنتی، ۳۱ رشته کاریز، شش آب انبار، دو اباره، ۴۰ باب آسیاب و ۳۵ نهر سنتی در این دو شهر و مناطق اطراف آن وجود دارد.

▪ بهبهان

بهبهان در جنوب شرقی استان واقع است. وجود دو رودخانه بزرگ به نام های مارون و شیرین در دو سوی این شهر که از شاخه های اصلی رودخانه های جراحی و زهره می باشند باعث پدید آمدن سازه های عظیمی در طول تاریخ شده است؛ بهبهان پس از ویرانی شهر تاریخی ارجان پدید آمد. از مهمترین پل های این شهر، پل بند اسلامی ارجان با نام بکان است که در دوران امویان و بین سال های ۹۵ تا ۷۵ هجری قمری ساخته شده است. در شمال این پل بند آثار چهار آسیاب چرخ آبی به چشم می خورد که چرخ های آن بر حول محور افقی می چرخیده اند.

روی رودخانه خیرآباد (شیرین) نیز آثار یک آتشکده مربوط دوره ساسانیان وجود دارد. این بنا درواقع سازه ای چند منظوره و بی نظیر است که با استفاده از بند آن به درون کاریزها سرازیر می شده و از پل آن برای عبور و مرور و از اتاق های آن به عنوان میهمانسرای بین راهی استفاده می شد. آثار بیش از ۴۵ آسیاب و دو پل دیگر، بیش از ۱۷ رشته کاریز و ۱۲ پاره دیگر نیز در دشت بهبهان دیده می شود.

▪ دزفول

این شهرستان در شمال استان و در حوزه آبریز رودخانه ای دز و کرخه و چشمه های بالا رود، سبز آب و بوره واقع است، دزفول همان دژپل است که نامش برگرفته از پل قدیم (که هنوز پا برجاست) و دژی بوده که هم اینک آثار آن در زیر محله قلعه این شهر قرار دارد، می باشد.

پل بند دزفول با قدمت قریب به ۱۷۰۰سال کهن ترین پل جهان است که هنوز هم تردد روی آن جریان دارد. این پل بند از یادگارهای عهد ساسانی است. خرابه های شهر تاریخی جندی شاپور که قدیمی ترین شهر دانشگاهی جهان است در ۱۵ کیلومتری شرق دزفول دیده می شود. در دزفول ۹ محل دسترسی به کاریز با معماری زیبا به نام سر به طاق و بیش از ۳۰ باب آسیاب وجود دارد.

▪ رامهرمز

در جنوب شرقی شهرستان اهواز و در محدوده حوزه های آبریز رودخانه آب زرد، آب علاء، مه (ابوالفارس)، مارون و در نهایت جراحی قرار دارد. سد تاریخی مه، پل بنده جره، ۱۱ کاریز رودخانه ای، ۱۸ آسیاب آبی و بیش از ۲۵ نهر سنتی و ۱۳ اباره مجموعه سازه های تاریخی آبی آن را تشکیل می دهند.

سد تاریخی مه روی رودخانه ای به همین نام قرار دارد و حداکثر ۳۰۰ سال قدمت دارد. ارتفاع قسمت های باقیمانده بیش از هشت متر، عرض بند آن بیش از چهار متر و طول آن قریب به ۲۴ متر است. سد تاریخی جره در کنار روستایی به همین نام روی رودخانه زرد قرار دارد. این سد از شاهکارهای عهد ساسانی است.

▪ شوش

قدیمی ترین و مهمترین سازه تاریخی آبی کشور و جهان به نام تصفیه خانه چغازنبیل در شوش و در کنار زیگورات چغازنبیل قرار دارد. در این سازه با استفاده از قانون فیزیکی ظروف مرتبط و مصالحی مناسب شامل قیر و آجر بوده و سطوح شیب دار که هم اینک نیز در تصفیه خانه های جهان استفاده می شود؛ آبی را که از رودخانه کرخه در ۴۵ کیلومتری آن کشیده بودند (کانال روباز) تصفیه می شد.

آب ابتدا وارد مخزن شده سپس با استفاده از ۹ مجرای ارتباطی شیب دار آب تصفیه شده و به حوضچه فوقانی برای استفاده منتقل می شد. پل بند ایران کرخه در فاصله ۳۵ کیلومتری شمال غرب شوش قرار دارد که هم اینک تنها یک چشمه طاق و هفت پایه آن قابل مشاهده است.

▪ شوشتر

بدون شک مرکز بزرگ استفاده از نیروی آب و ایجاد سازه های چند منظوره که تا پیش از انقلاب صنعتی اروپا قدیمی ترین نوع از اینگونه سازه ها در جهان بوده، شوشتر بوده است. سازه های شوشتر شامل نهر عقیلی، آب انبارهای چاه انجیری عقیلی، سدهای سه پلون، (بند، کانال و آسیاب بهمن)، چشمه سوزنگر و بند پیرگوری است.

فهرعقیلی؛ رودخانه کارون پس از طی مسیر پرپیچ و خم در کوهستان وارد دشت کنوند می گردد. در محل سرآب این نهر (عقیلی) سازه سد مانند، وظیفه انحراف آب بدون نهر را به عهده دارند؛ نهر مذکور به نظر می رسد از ابتکارات دوره ساسانیان باشد. چشمه وزنگر و بند پیرگوری؛ در حاشیه مقام صاحب الزمان(عج) که زیارتگاهی معروف در شمال شرق شوشتر است. این چشمه همانند مقام صاحب از قدیم الایام جایگاه عرفا و گوشه نشینان شوشتر بوده است و هم اینک نیز در روزهای پنج شنبه صاحب دلان را به خود جلب می کند.

جلوی بند پیرگوری خالی از رسوب است و این مسئله ثابت می کند که بند مذکور از نوع سدهای تاخیری برای جلوگیری از خطر سیلاب و آسیب دیدن و چشمه سوزنگر و سایر زیارتگاه های احتمالی در محل بوده است. نهر داریون؛ از مهمترین سازه های تاریخی موجود در منطقه و نام کانالی تاریخی است.

آب رودخانه کارون از این طریق به دشت میانآب می رسد. سرآب این کانال در زیر خرابه های قلعه تاریخی سلاسل ساخته شده که در طول تاریخ با توجه به تغییر مسیر رودخانه و یا فراز و نشیب آب سرآب های متعددی برای آن تعبیه شده است. سرآب نهرداریون در واقع تونلی است که درون صخره ماسه سنگی حفر شده و بیش از ۲۰۰ متر طول دارد. در این شاخه پل بند بزرگی به نام لشکر و پلی به نام شاه علی قرار دارد.

▪ مسجد سلیمان

در شمال شرقی استان قرار دارد. تاکنون بیش از چهار تونل، ۵۶ آسیاب، ۲۲ رشته کاریز، سه آب انبار، یک حمام، پنج بند و شش پل در این شهرستان شناسایی شده است. یکی از این بندها به نام اوزالو هنوز هم مورد استفاده مردم منطقه است، بند مذکور از نوع وزنی است که با سنگ و ساروج ساخته شده است.

بند خلیل خان که در نزدیکی همین بند قرار دارد وضعیتی مشابه به همین بند دارد ولی متاسفانه در چند نقطه شکسته شده و مخزن آن تا تاج رسوب گرفته است.

هر دو بند در دوره صفویه ایجاد گردیده اند، تونل نگین که آب مازاد تالاب شیمبار را به رودخانه کارون منتقل می کند، براساس اشعار محلی مربوط به دوره ساسانیان است. این تونل که اخیرا توسط سازمان آب و برق خوزستان کشف شده در مواقع سیلابی گاهی تا سقف تونل را نیز آب فرا می گیرد.

محمد خطیب