عضو فراموش شده تغذیه

نقش خوراک در بهبود وضعیت جسمی روانی

۱) «اضطراب و افسردگی صرفا نشانه‌های ناخوشایندی نیستند که پزشک باید از میانشان بردارد بلکه ممکن است حاکی از آن باشند که فرد احتیاج دارد کل رویکرد خود را به زندگی مورد بررسی مجدد قرار داده و آن را تعدیل کند (از جمله با تغییر در عادات تغذیه‌ای). یکی از نظریات موجود در رابطه با ماهیت بیماری‌های روانی که رویکرد زیست‌شناختی نابهنجار نامیده می‌شود حاکی از این است که اختلالات رفتاری یا روانی به علت نابهنجاری‌های بیوشیمیایی یا فیزیولوژیکی در دستگاه عصبی مرکزی به وجود می‌آیند. وابستگی پدیده‌های روانی به ساختمان و عملکرد مغز کاملا شناخته شده است و دانش جدید نوروبیولوژی که درباره انتقال پیام از طریق سیناپس‌های عصبی (توسط نوروترنسمیترها یا همان مواد بیوشیمیایی همچون سروتونین و...) بحث می‌کند، موید این نظریه است. تجربه اضطراب رخدادی است معلول چند عامل که این عوامل موجب می‌شوند استعداد ژنتیکی فرد مجال بروز یابد. این امر ناشی از تنوع و تفاوت‌هایی است که در سیستم انتقال عصبی سلولی فرد وجود دارد. پیروان دیدگاه التقاطی (در مورد علل ایجاد بیماری‌های روانی و درمان آنها) مدل زیستی-روانی-اجتماعی را برمی‌گزینند، انسان ترکیبی از جسم و روح است یعنی ترکیبی مادی-روانی. این امر با دیدگاه جامع‌نگر در روانپزشکی جدید نیز سازگار است که دلیل ابتلا به بیماری را مجموعه‌ای از عوامل زیستی و روانی می‌داند.» این جملات همگی از کتاب با ارزش «درآمدی بر فلسفه طب» ترجمه «همایون مصلحی» از انتشارات طرح نو چاپ سال۱۳۸۰ نقل شده‌اند که ماحصل تفکرات یک روانپزشک، یک فیلسوف و یک متخصص گوارش است. از نکات بارز این کتاب، بررسی رویکردهای گوناگون روانپزشکان در مواجهه با بیماری‌های روحی-روانی است که در آخر، به کارگیری مجموعه‌ای از تفکرات و نظریات مختلف را (با در نظر گرفتن مسایل بیوشیمیایی و فیزیکی سیستم عصبی در کنار وضعیت و سابقه روحی-‌روانی فرد) در یاری رساندن به فرد بیمار یا در پیشگیری از ایجاد مسایل ذهنی موثرترین راه ممکن دانسته‌اند.

۲) آنچه ما در دو قسمت گذشته سعی کردیم درباره تاثیر یک برنامه غذایی سالم در ایجاد و حفظ یک سیستم عصبی پایدار و با ثبات برای رسیدن به حداکثر توان مقابله با بمباران هیجانات مثبت یا منفی روزمره بیان کنیم، همگی به بخش اول از دو رویکرد فوق‌الذکر یعنی فراهم کردن سخت‌افزار مناسب با برآورده کردن نیازهای تغذیه‌ای یک سیستم عصبی کارا برمی‌گردند. با توجه به جدیدترین تحقیقات صورت پذیرفته در مورد عملکرد مغز که مرکز اصلی تمامی اعمال حیاتی انسان است، درمی‌‌یابیم که اهمیت دادن به تامین نیازهای تغذیه‌ای شناخته‌شده سلول‌های تشکیل‌دهنده بافت مغز می‌تواند در بالا بردن ضریب دقت عمل و تسهیل بسیاری از امور ذهنی یا رفتاری که مستقیما با سیستم عصبی و در نتیجه مغز انسان مرتبطند، موثر باشد ولی متاسفانه معلوم نیست که چرا این مقوله تا این حد مغفول مانده، به طوری که می‌توانیم مغز را یک عضو فراموش‌شده در توصیه‌های تغذیه‌ای بدانیم در حالی‌که مهم‌ترین و با ارزش‌ترین ارگان بدن به حساب می‌آید.

۳) از جمله وظایف این عضو، مساله به ظاهر ساده ولی بسیار پیچیده حافظه است که از دیر باز مورد توجه ابنای بشر قرار داشته و امروزه در اثر فراگیر شدن مشکل آلزایمر در جوامع مختلف از اهمیتی دو چندان برخوردار شده است. مادران باردار حتی با دارا بودن تحصیلات عالیه به تاثیر مصرف کندر در بالا رفتن سطح هوش و حافظه کودک خود عقیده دارند؛ باوری که امثال آن هنوز نه قابل اثباتند و نه رد. در همین راستا قریب به اتفاق افراد، فسفر را نیز بحق به عنوان یکی از املاح صد درصد مهم در بهبود عملکرد مغز می‌شناسند اما چیزی که اکثرا از نظر دور می‌ماند و بخش عمده‌ای از ناکارآمدی سیستم عصبی و مخصوصا مغز در انجام وظایف روزمره و عادی آنها به عدم توجه کافی در این زمینه مربوط می‌شود، همان مسایلی است که در ایجاد اکثر بیماری‌های مزمن دیگر هم از آنها نام برده‌ایم، مسایلی همچون کمبود ویتامین‌های گروه B، املاح و کربوهیدرات‌های مرکب در منوی غذایی به دلیل کم‌رنگ بودن سهم میوه و سبزی و بالا بودن میزان قندهای ساده، شیرینی‌جات و غذاهای چرب و از طرف دیگر بالا بودن مواد مضری همچون فلزات سنگین و رادیکال‌های آزاد در غذای مصرفی روزانه. مثلا یکی از عمده دلایل ایجاد فراموشی، ورود آلومینیوم موجود در ظروف پخت‌وپز از طریق غذای مصرفی به بدن است.

۴) نقش تخریبی رادیکال‌های آزاد که به اختصار در قسمت سرطان و تغذیه به معرفی آنها پرداختیم در اکثر مشکلات رفتاری و روانی مانند اضطراب، فراموشی و افسردگی شناخته شده است. در تمام این موارد، توصیه‌های تغذیه‌ای در مراجع معتبری مانند کتاب «تغذیه و مراقبت بر مبنای تشخیص» حول محورهایی همچون بالا بردن میزان آنتی‌اکسیدان‌ها، ویتامین C، ویتامین‌های گروه B و املاح با استفاده از وعده‌های میوه و سبزی، مغزها، حبوبات و غلات، کاهش قندهای ساده دریافتی (که در قسمت کربوهیدرات‌ها مورد بررسی قرار گرفتند)، به حداقل رساندن چربی‌های حیوانی و ایجاد نظم در تنظیم برنامه غذایی هستند.

۵) در اینجا با توجه به محدودیت فضا به اجمال، مهم‌ترین توصیه‌های تغذیه‌ای در مورد شایع‌ترین مسایل مربوط به سیستم اعصاب و روان را ذکر می‌کنیم.

الف) آلزایمر: دریافت مقدار زیاد ویتامین‌های E وC، کاهش وزن و رسیدن به وزن ایده‌آل، مصرف سلنیوم و سایر آنتی‌اکسیدان‌ها، عدم استفاده از ظروف آلومینیومی، کاهش هموسیستئین از طریق افزایش مصرف اسید فولیک، B۶ و B۱۲، جلوگیری از یبوست با مصرف فیبر و آب مکفی، بالا بردن مصرف کولین از طریق گنجاندن سویا و تخم‌مرغ در منوی غذایی، عصاره ژینکوبیلوبا و Q۱۰ تاثیر مثبتی دارند.

ب) صرع: در سنین پایین‌تر و در صورت عدم پاسخ به داروهای معمول استفاده از رژیم غذایی کتوژنیک (رعایت نسبت یک به سه یا یک به چهار چربی به کربوهیدرات و پروتئین مصرفی که باید حتما تحت نظر متخصص باشد)، عدم استفاده از محرک‌هایی همچون قهوه، چای و انواع نوشابه‌های گازدار، مصرف مکمل کلسیم، ویتامین D به دلیل تداخل داروهای مصرفی ضد تشنج با متابولیسم D، مصرف مکمل فولات و B۶، جلوگیری از یبوست.

ج) افسردگی، اضطراب و استرس: توجه به نقش اساسی کمبود سروتونین در ایجاد این حالات باعث شده آنها را در یک گروه قرار دهیم. تامین اسید آمینه تریپتوفان در کنار ویتامین‌های گروه B و کربوهیدرات مرکب طبق گفته‌های دو قسمت قبلی، مصرف مکمل‌های امگا-۳، دقت و توجه چند برابر در مصرف این مکمل‌ها در دوران بارداری و پس از زایمان در صورت وجود سابقه قبلی، عدم صرف غذا به تنهایی و تنظیم رژیم غذایی با توجه به نوع تاثیر حالات روحی در ایجاد پرخوری یا بی‌اشتهایی (که نوعی ارتباط متقابل تغذیه و روان محسوب می‌شود و مبحث قسمت آینده را تشکیل می‌دهد)، توجه به احتمال وجود کم‌خونی‌های احتمالی ناشی از فقر آهن یا سایر فاکتورهای خون‌ساز مانند B۱۲، پیروی از منوی غذایی پرپروتئین و کلسیم‌دار با رویکردی گیاهی مثل حبوبات و مغزها، شیرین‌بیان، زنجبیل و علف چای (در مواردی توصیه شده‌اند ولی در صورت مصرف دارو برای جلوگیری از تداخل اثر، حتما با پزشک خود مشورت کنید) و خودداری از مصرف قندهای ساده و محرک‌های ذکرشده.

د) پارکینسون: توجه به اثر تخریبی چربی‌های اشباع‌شده در ایجاد این بیماری و قطع مصرف آنها، استفاده از باقلا و سایر حبوبات، بالا بردن میزان پروتئین دریافتی با افزایش مواد غذایی پرپروتئین، توجه به سوءتغذیه احتمالی در اثر کاهش وزن پیشرونده و دریافت کافی مایعات.

ه) روان‌پریشی: این مجموعه از بیماری‌ها که شامل حالاتی همچون اسکیزوفرنی، هذیان و توهم است معمولا در بیمارستان‌های خاص مورد درمان قرار می‌گیرند تا احتمال آسیب به حداقل برسد. در این زمینه تحقیقات وسیعی در مورد ارتباط فاکتورهای مغذی با جلوگیری یا درمان این بیماری‌ها صورت گرفته و نظریات گوناگونی وجود دارد ولی توصیه‌های کلی بیشتر در زمینه پیروی از یک تغذیه نرمال در جهت جلوگیری از سوءتغذیه ناشی از مصرف داروهای گوناگون با توجه ویژه به تامین ویتامین C و مقدار فیبر زیاد است.

۶) به نظر می‌رسد در اکثر قریب به اتفاق موارد، نقش ویتامین‌های گروه B و امگا-۳ بی‌بدیل است.

۷) در انتها بد نیست این مساله را هم که در قسمت «نسبیت، اینشتین و تغذیه» گفتیم، با نقل عباراتی دیگر از صفحه ۲۷۶ کتاب مذکور در ابتدای بحث تکرار کنیم که توصیه‌های تغذیه‌ای در اکثر مواقع چیزی جز یافته‌های محققان از مقایسه نیازهای بدن با مواد مغذی موجود در غذاهای گوناگون به صورت روتین و کلی نیست و هر فرد با شرایط خاص وراثتی - فیزیولوژیکی و موقعیت روانی-اجتماعی خود باید به انتخاب بهترین و مناسب‌ترین غذای در دسترس با استفاده از اندوخته‌ها و دانسته‌های خویش اقدام کند والا در اثر مصرف غذای یکسان باید شاهد رفتار و کردار یکسان نزد افراد متفاوت می‌بودیم.

قانون لایب نیتز می‌گوید که امور یکسان، خصایص یکسان به دنبال خواهد داشت اما در بسیاری از مسایل از جمله حالات روانی و رفتاری به نظر نمی‌رسد ماجرا از این قرار باشد. یعنی حالات روانی علاوه بر اینکه مبنایی نوروفیزیولوژی دارند، متضمن خصایص دیگری نیز هستند که موجب می‌شوند در افراد متفاوت به نحو دیگری تجربه شوند.»

حمید خواجه‌پور

کارشناس تغذیه