جهانی شدن دنیای اطلاعات

در مقاله حاضر, ضمن توجه به جهانی شدن گستره اطلاعاتی در جهان معاصر, به ارزیابی موضوعات مذكور مبادرت شده, و در نهایت به نتیجه گیری درباره تأثیرات آن بر كتابداری و اطلاع رسانی پرداخته می شود

مفهوم «جهانی شدن» به فرآیندی اطلاق می‌شود كه طی آن جریان آزاد اندیشه، انسان، كالا، خدمات، و سرمایه در دنیا میسر گردد. تأثیر این مفهوم، دگرگونی متغیرهای زمان و مكان را پدید آورده و گسترش ارتباطات در سطح بین‌المللی قابلیت وقوع یافته است. بر این قرار، داده‌های كمی اطلاعات در صحنه جهانی ابعاد وسیعی یافته و موجب رشد شبكه ارتباطات در صحنه بین‌المللی از نظر روابط فردی و اجتماعی شده است. در مقاله حاضر، ضمن توجه به جهانی‌شدن گستره اطلاعاتی در جهان معاصر، به ارزیابی موضوعات مذكور مبادرت شده، و در نهایت به نتیجه‌گیری درباره تأثیرات آن بر كتابداری و اطلاع‌رسانی پرداخته می‌شود.

● مقدمه

پدیده جهانی‌شدن در چند سال اخیر به نحوی گسترده منابع چاپی و الكترونیكی زبان فارسی را تحت‌الشعاع قرار داده است. نگاهی به مواد كتابی در این حوزه (به‌خصوص علوم اجتماعی) نشانگر توجه اندیشمندان ایرانی به موضوع جهانی‌شدن در رشته‌های مختلف می‌باشد[۱]. آنچه از دهه شصت میلادی و در بطن اندیشه «مك‌لوهان» برای ارائه یك تصویر وسیع ارتباطی به جامعه جهانی عرضه شد، تا به امروز كه در هزاره سوم میلادی به ارزیابی اطلاعات دیجیتال پرداخته می‌شود، مبتنی بر رابطه انسان و ابزارهای فناوری است. بر این مبنا، در گستره كنونی جهانی‌شدن، سعی می‌شود محدوده این تغییر و دگرگونی در حوزه اطلاعات مورد توجه قرار گیرد.

هدف این مقاله آن است كه مباحث موضوعی جهانی شدن را در عرصه اطلاع‌رسانی مورد شناسایی قرار دهد و با مطالعه اهم مقالات این حوزه در منابع چاپی و الكترونیكی، عرصه اطلاعات و اطلاع‌رسانی را در چارچوب جهانی‌شدن بررسی نماید.

۱) مفهوم جهانی‌شدن

از دیدگاه زبانشناختی مفهوم «جهانی‌شدن» واژه‌ای است معادل Globalization،‌ كه بار معنایی ویژه‌ای را در چارچوب اجتماعی، اقتصادی، و فرهنگی دارد. هر چند در متون متنوع علمی از این واژه با احتیاط سخن رفته و آن را مغایر با جامعه جهانی (World society)، نظام جهانی (World system)، بین‌المللی‌شدن (Internationalization)، و جهان‌گرایی (Globality) دانسته‌اند، ولی توصیف مشابهی از این واژه در بین عالمان رشته‌های مختلف علوم انسانی موجود است كه به فرآیند و جریان آزاد تفكر و سرمایه مرتبط می‌شود. در تعریف مادی از واژه جهانی‌شدن «ادوارد آنی‌تات» از كارمندان ارشد «صندوق بین‌المللی پول» می‌گوید: «جهانی شدن به فرآیندی اطلاق می‌شود كه طی آن جریان آزاد اندیشه، انسان، كالا، خدمات، و سرمایه در دنیا میسر می‌شود.[۲] در چارچوب این گونه تعاریف، عالمان علم جغرافیا نیز در توصیف وضعیت و جایگاه كلانشهرها بر مفهوم اقتصادی جهانی‌شدن تأكید می‌كنند، و سعی دارند محدوده تعریف مذكور را مورد توجه قرار دهند. چنانچه در یكی از این گونه مقالات ذكر شده: «جهانی شدن اقتصاد به تشدید جریان كالا، خدمات، اطلاعات، سرمایه‌گذاری و عوامل تولید در سطح بین‌المللی دلالت دارد كه منجر به یكپارچگی اقتصادی جهان می‌شود»[۳]. آنچه در تعاریف مزبور از نظر پدیده‌های جمعی مورد توجه است، پیوند فرهنگ و اقتصاد در بین آحاد اجتماعی در عرصه بین‌المللی است كه وقوع آن با شرایط نوین زمان و مكان، توجیه‌پذیر است.

هرگاه مفهوم متغیر مكان را از جنبه سیاسی و جغرافیایی ارزیابی نماییم كه تا چه حد ماهیت سیاسی آن از نظر دولت- ملت تغییر یافته، یا این كه به جهت بروز تحولات سیاسی شهروند بین‌المللی از دیدگاه دولت‌ها اهمیت یافته، روشن می‌شود كه روابط انسان با انسان،‌ و انسان با طبیعت و فناوری، عرصه پویایی را در حوزه جهانی شدن دارا می‌باشد. در مقابل، فرآیند جهانی‌شدن از نظر جغرافیایی به مسائل بومی و همگانی‌كردن بومی(Particularism) نیز مرتبط است، نمادی كه مستلزم همگانی‌شدن اجزای اجتماعی و بالطبع بومی‌كردن همگانی(Universalism)، یا جامعیت بخشیدن به آحاد جمعی خواهد شد [۴].

در خصوص متغیر زمان، به جهت دگرگونی در فرآورده‌های مادی اطلاعات و نفوذ فناوری، گستره اطلاعات و روش‌های بازیابی به حدی دگرگون شده كه بر دسترسی‌پذیری آن اثرات مختلفی گذاشته است، به نحوی كه فرایندهای كتابداری در دوره كتاب و عصر چاپی، چندان كاربردی در دنیای مدرن امروز ندارد. بر این مبنا «مانوئل‌كاستلز» اشاره‌ای به وضعیت دگرگونه كنونی در اثر خویش دارد: «عصر اطلاعات، جبر تكنولوژیك است... جهانی شدن و اطلاعات‌پردازی، ساختارهای بنیادین جوامع ما در سرتاسر جهان‌اند... فضای مجازی هم اكنون این قلمرو [همگانی] را پدید آورده است» [۵]. در مفهومی عیان و آشكار، هر چند جهانی‌شدن موجب دگرگونی در قواعد ارتباطات، خدمات و اقتصاد شده، ولی این امكان را برای ملل و جوامع فراهم آورده كه ارتباطات و حریم روابط آن، قابلیت تعریف مجدد بیابند، بر این قرار كه اجزای ارتباطات در مفاهیم الكترونیكی، وضعیت نوینی را در بین آحاد استفاده‌كنندگان تعریف می‌كند. مثلاً تصمیمات نوین در خصوص استفاده منصفانه از مواد بدون اجازه صاحب آن بر روی وب‌سایت‌ها، از مواردی است كه در ایالات متحده آمریكا شرایط جدید و نوینی را برای پژوهشگران پدیده آورده است [۶].

بر این قرار طبیعی است كه حوزه اطلاع‌رسانی، از دیدگاه جهانی‌شدن (با توجه به تعاریف ارائه‌شده) متأثر باشد، زیرا فرایند روابط جهانی‌شدن از چارچوب اطلاعات و عوامل آن در سطح بین‌المللی عبور می‌كند و این جریان، زمینه‌های اطلاع‌رسانی و عوامل خدماتی آن را تحت تأثیر قرار می‌دهد و مفاهیم این رشته را با توجه به بنای نوین جامعه اطلاعاتی تفسیر می‌كند. در این خصوص گفته می‌شود كه اقتصاد، مرزهای جغرافیایی را در نوردیده و ارتباطات به منزله ابزاری از وسایل این انقلاب تلقی شده است:

مقوله جهانی‌سازی اقتصاد، مرزهای جغرافیایی را مقدم بر معاملات تجاری، مبادلات تحقیقات علمی و القای ارزش‌های فرهنگی بین‌المللی و آرزوهای شخصی، تغییر داده است. اینترنت و ارتباطات راه دور باعث ایجاد انقلاب در ابزارهایی شده‌اند كه از آن طریق، مبادلات تجاری، ارتباطات، تولید، دریافت، كوتاه‌سازی، تحلیل و انتشار اطلاعات به انجام می‌رسد. [۷]

۲) جهانی شدن و تأثیر آن بر آزادسازی اطلاعات

موردی كه دیدگاه و گستره جهانی شدن را در عرصه زندگی امروز توسعه بخشیده، وسعت این نظریه و مفهوم است كه جنبه‌های متنوع سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، جغرافیایی، معماری، و اطلاع‌رسانی را قابل توجیه می‌كند. از دیدگاه ماهوی، جهانی‌شدن با حوزه اطلاع‌رسانی دارای روابطی است كه به ایجاد جامعه‌ای علمی متنهی می‌شود كه در آن، جریان پیوسته اطلاعات، انتشار سریع عقاید و افكار را تسهیل می‌كند [۸]. برخی از اندیشمندان ایرانی این میسر را ملازم «سهولت ارتباط بین افراد» تلفی كرده‌اند [۹]. در راستای این اندیشه، چارچوب جهانی شدن بر مبنای افزایش شمار پیوندها و ارتباطات متقابل، شكل گرفته است كه از دولت فراتر می‌رود. ارتباطات در اخذ تصمیمات و در فعالیت‌های ملی و محلی نتایج قابلی را برای افراد و جوامع دربرخواهد داشت.

بر این قرار، مفهوم جهانی شدن با متغیرهای ویژه خود (چون زمان و مكان) در عرصه اطلاع‌رسانی مؤثر واقع شده، و در عرصه اطلاعات و ارتباطات به پدیده‌ای اطلاق می‌شود كه موجب فشردگی زمان و مكان گردیده و به تعبیری،‌ «دهكده جهانی» اشاره‌ای به كوچك‌شدن زیست‌كره زمین است. زیرا فشردگی مزبور با درك متحولی از زمان و مكان همراه است كه بر حوزه‌های فرهنگی مؤثر واقع می‌شود.

ابعاد جهانی شدن متأثر از روند مؤثری است كه بی‌تردید پیامدهای فرهنگی خود را از نظر اطلاعاتی به جای خواهد گذاشت. «آنتونی ماكفرو» این تأثیر را به چهار عامل تقسیم كرده كه عبارت‌اند از: رقابت قدرت‌های بزرگ، نوآوری‌های فناورانه، جهانی شدن تولید و مبادله، و تجدد و نوگرایی [۱۰]. آنچه از تأثیرات مزبور در چارچوب دستیابی به اطلاعات همگانی بر می‌خیزد، ویژگی‌های نوین فرهنگی است كه بر مناطق مختلف اثر می‌گذارد و به سمت شبیه‌سازی سوق می‌دهد. چنین چارچوبی متأثر از پیامدهای جبر اقتصادی و سیاسی است و اهداف خود را به فرهنگ‌های ملی و محلی تحمیل می‌كند. این چارچوب در حوزه ایدئولوژی نو- محافظه‌كاران سیاسی در ایالات متحده آمریكا قابل مطالعه است؛ مثلاً در پی حملات ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ میلادی به واشنگتن و نیویورك، افكاری در زمینه مبارزه با تروریسم بین‌المللی و اطلاعاتی پدید آمد كه احتمالاً آزادی‌های فردی و مدنی در دسترس‌پذیری به اطلاعات را محدود خواهد كرد. این موارد به دلیل امكان حذف اسناد و مدارك از اینترنت، موجب گردید خدمت‌دهندگان اینترنتی را موظف كنند كه فهرستی از اطلاعات مبادله‌شده را در بایگانی خود حفظ نمایند [۱۱].

از وجوه انتقادی بر حوزه جهانی‌شدن در عرصه اطلاعات و ارتباطات، تأثیر جنبه‌های رفتاری بر كاركرد این فرایند است؛‌ بر این قرار كه جهانی‌شدن، فرهنگ را در مقوله‌های رفتاری، بر مبنای هجوم و استیلای ابزارهای فناورانه در زندگی و اقتصاد سرمایه‌داری، دستخوش تهاجم قرار داده و با عمومیت رسانه‌های تصویری و خبری مانند تلویزیون و ماهواره و بهره‌جویی از شبكه جهانی اطلاع‌رسانی وب، زمینه مواردی مانند شبیه‌سازی و تضعیف فرهنگ ملی به منزله آسیب اجتماعی، در بین ملل و اقوام فراهم می‌شود [۱۲].

بر این قرار در عرصه پیوستگی جهانی اطلاعاتی و ارتباطی، برنامه جهانی‌سازی مبتنی بر انحصارات و الیگارشی‌های مالی است و فرهنگ محلی و ملی را در هم می‌شكند و به نوعی امپریالیسم فرهنگی منتهی می‌گردد. در تداوم وضعیت مزبور، وجه و نموداری تاریك از رابطه اطلاع‌رسانی و اطلاعات با حیات فرهنگی و اخلاقی ملل مشاهده می‌شود: «بی‌مرزسازی اقتصادی و اجتماعی بیش از آنكه به ایجاد یك نظام نوین بین‌المللی یا نظم جهانی منجر شود، به ایجاد بی‌نظمی و هرج و مرج منجر شده است [۱۳].»

آنچه مفهوم جهانی‌سازی اطلاع‌رسانی را از نظر فواید و مضرات آن قابل ترسیم می‌كند، به حد و مرز اطلاعات و نفوذ آن در چارچوب دولت- ملت وابسته است كه به نوعی، جامعه پژوهشی اقوام و ملل را تحت تأثیر قرار می‌دهد. به واقع آیا می‌توان بر محدودیت اطلاعات، ارتباطات، و اطلاع‌رسانی در چارچوب جهانی‌شدن اندیشید؟ طرفداران اندیشه جهانی‌شدن بر آشنایی آحاد اجتماعی مردم با فرهنگ‌های مختلف ملی و محلی و تنوع فرهنگی از منظر ارتباطی تأكید دارند و دهكده جهانی را در عصر ارتباطات، مبتنی بر تعاطی فكر و اندیشه اقوام مختلف پنداشته‌اند.

حركت در این عرصه بر چند محور قرار دارد كه بحثی مستوفا می‌طلبد. رئوس مطالب این تغییرات و دگرگونی‌ها عبارت‌اند از:

_ فناوری اطلاعات قوه تفكر انسان را توسعه می‌دهد.

_ فناوری اطلاعات تمام جهان را به هم مرتبط می‌كند.

_ فناوری اطلاعات مردم جهان را به یكدیگر نزدیك می‌كند.

_ فناوری اطلاعات از پیچیدگی‌های دنیا می‌كاهد.

به واقع زمانی كه تلگراف و تلفن بهره‌برداری می‌شد، همواره سوءاستفاده‌های اطلاعاتی، ترس غالب و مستولی بر كاربران بود. این كه فناوری‌های نوین تا چه حد جنبه‌های محدودكننده‌ای را در جهانی شدن دارد، مباحثی نو و جدید تلقی می‌شوند [۱۴].

تفكر به شیوه‌های فوق، اعم از قابلیت نفوذ عناصر فیزیكی ارتباطات در جوامع یا مقابله با آن و محدودیت و حصار فرهنگی، رویه‌های نظری و عملی را در چارچوب سیاستگذاری اطلاعاتی ترسیم می‌كند و این رویه‌ها كه به بنیادهای اجتماعی هر ملتی وابسته است، بی تردید با تضادهای فكری و عملی آحاد اجتماعی مواجه خواهد شد.

منابع

۱. چند ویژه نامه از نشریات چاپی به جهانی شدن پرداخته‌اند كه مشخصات برخی از این مطبوعات به قرار زیر است:

- مطالعات ملی. سال سوم. شماره ۱۰ (زمستان ۱۳۸۰).

- مطالعات ملی. سال سوم. شماره ۱۱ (بهار ۱۳۸۱).

- اندیشه حوزه. سال هشتم. شماره ۶ (خرداد و تیر ۱۳۸۲).

- گزارش گفت و گو. سال دوم. شماره ۲۸ (مرداد ۱۳۸۱).

- كتاب نقد. سال ششم. شماره ۴ (پاییز ۱۳۸۱)

- كتاب نقد. سال هفتم شماره ۱ (زمستان ۱۳۸۱).

- كتاب ماه علوم اجتماعی. سال ششم. شماره ۹ و ۱۰ (تیر و مرداد ۱۳۸۲).

۲. ادوارد آنی نات. «رویارویی با چالش‌های جهانی شدن» سایت آینده‌نگر (Ayandehnegar.Com) ۶ نوامبر. ۲۰۰۳. ص ۱.

۳. حسن افراخته. «جهانی شدن اقتصاد و نقش آن در ساختار فضایی و اجتماعی شهرها». اطلاعات سیاسی-اقتصادی. سال شانزدهم- شماره اول و دوم (مهر – آبان ۱۳۸۰) ص ۱۴۴.

۴. فرهنگ رجایی. پدیده جهانی شدن: ‌وضعیت بشری و تمدن اطلاعاتی. ترجمه عبدالحسین آذرنگ. تهران:‌ نشر آگاه، ۱۳۷۹. ص ۱۴۹-۱۴۸.

۵. مانوئل كاستلز. «درباره‌ی عصر اطلاعات». ترجمه افشین جهاندیده. كتاب ماه علوم اجتماعی. سال ششم- شماره نهم و دهم (تیر و مرداد ۱۳۸۲)، ص ۶-۴.

۶. علیرضا نوروزی. حقوق مالكیت فكری؛ حق مؤلف و مالكیت صنعتی. تهران: چاپار، ۱۳۸۱، ص ۱۴۰.

۷. داود نبی‌رهنی. «فرصت‌ها و رقابت‌های علمی كشورهای در حال توسعه در قرن بیست و یكم» رهیافت. شماره ۲۹ (بهار ۱۳۸۲)، ص ۹۰.

۸ . علی اسماعیلی. «جهانی شدن: تهدیدها و فرصت‌های ناشی از آن» آموزه. شماره ۱۷ (۱۳۸۱)، ص ۲۲.

۹. ابوالحسن ریاضی. «جهانی شدن و شهر؛ بررسی پارادایم فضایی در جامعه‌شناسی شهری» اطلاعات سیاسی- اقتصادی. سال شانزدهم- شماره اول و دوم (مهر- آبان ۱۳۸۰)، ص ۱۷۰.

۱۰. سلیمان ایران‌زاده. «جهانی شدن و تحولات استراتژیك در مدیریت» اطلاعات سیاسی- اقتصادی. سال پانزدهم. شماره پانزدهم و دوازدهم (مرداد- شهریور ۱۳۸۰)، ص ۹۲

۱۱. علیرضا نوروزی، ص ۱۳۶.

۱۲. ابوالحسن ریاضی، ص ۱۷۱.

۱۳. سرژلاتوشه. غربی‌سازی جهان. ترجمه فرهاد مشتاق صفت. تهران: سمت، ۱۳۷۹. ص ۱۳۲.

۱۴. «دنیایی كه با ICT متحول می‌شود». ترجمه ثریا پاك‌نظر. وب. شماره ۵۵ (دی ۱۳۸۳)، ص ۲۲-۲۰

۱۵. فرهنگ رجایی، ص ۱۱۹.

۱۶. حسن افراخته، ص ۱۴۷.

۱۷. حسین گدازگر. «جهانی‌سازی یا محلی‌سازی؟ نقدی بر تئوری زمان جهانی آنتونی گیدنز و طرفداران او». نشریه دانشكده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز. سال ۴۵. شماره ۱۸۴-۱۸۳ (تابستان – پاییز ۱۳۸۱)، ص ۲۳۴.

۱۸. عباس رجبی. «بشر در محاصره اطلاعات بیكران جهانی». وب. شماره ۴۰ (مهر ۱۳۸۲)، ص ۲۰.

۱۹. همان، ص ۲۱-۲۲.

۲۰. «دنیایی كه با ICT متحول می‌شود»، ص ۲۱.

منبع:فصلنامه علوم اطلاع‌رسانی، شماره ۷۲

نویسنده:احمد شعبانی

---