«بررسی رادیوهای بیگانه» ۳۲ ساله شد

گفت وگو با عوامل سازنده برنامه قدیمی رادیو ایران

در کنار «قصه ظهر جمعه»، یکی از برنامه‌های قدیمی رادیو ایران «بررسی رادیوهای بیگانه» با قدمتی تقریبا سی و دو ساله است که صبح‌های جمعه بعد از خبر سراسری پخش می‌شود. برای آشنایی بیشتر مخاطبان «قاب کوچک» با روند تولید این برنامه پرشنونده رادیو، به ساختمان شیشه‌ای رادیو می‌روم تا در اتاقی به نام هیات تحریریه با عوامل این برنامه، گفت‌وگویی داشته باشم.

● هنر گوینده در انتخاب لحن مناسب

پیش از این‌که باب گفت‌گو را با حسین ریاحی، نویسنده و سردبیر برنامه آغاز کنم، یوسفی اشاره می‌کند خانم معصومیان در حال وارد شدن به اتاق هیات تحریریه است و چون باید برنامه را اجرا کند، بهتر است ابتدا با او گفت‌وگو کنم.

فرزانه‌السادات معصومیان، گوینده برنامه بررسی رادیوهای بیگانه از سال ۷۴ کار خود را با برنامه‌های خبری در معاونت سیاسی سازمان صداوسیما آغاز کرده است و اکنون در کنار گویندگی برنامه‌های گروه سیاست رادیو ایران همچون «کندوکاو»، «موج روز» و «رویدادهای هفته ایران»، به عنوان گوینده در شبکه چهار سیما، شبکه جام‌جم و شبکه خبر نیز فعال است. او درخصوص لحن و بیانش در برنامه‌های سیاسی می‌گوید: با این‌که واژه‌ها، مطلب را می‌سازد و این واژه‌ها توسط نویسنده برنامه نوشته می‌شود، ولی من فکر می‌کنم تاثیر این واژه‌ها در ارائه کار خوب، ۱۰ درصد است و ۹۰ درصد آن برمی‌گردد به لحن، بیان و اجرای گوینده.

او با اشاره به این‌که برنامه‌های سیاسی، عمدتا برنامه‌هایی خشک، جدی و رسمی‌اند، می‌گوید: این گوینده‌ها هستند که می‌توانند شنونده را پای رادیو نگه دارند یا این‌که باعث شوند مخاطب، موج رادیو را تغییر دهد، چون رسانه رادیو برخلاف تلویزیون که تصویر دارد، هیچ ابزاری جز صدا ندارد و اگر گوینده صدا، لحن و بیان مناسب نداشته باشد، حتما شنونده با گوش نکردن برنامه، ما را از خانه‌اش بیرون می‌‌کند.

معصومیان که سابقه ۱۰ سال تدریس فن بیان را برای گوینده‌های خبر دارد، ادامه می‌دهد: همیشه دلم می‌خواسته این کار رسمی، جدی و شاید خشک را به شکلی خوب و انعطاف‌پذیر ارائه کنم و شنونده را پای برنامه‌های سیاسی و خبری بنشانم. برای همین، همواره از ابزار زیر و بمی صدا، بالا و پایین آوردن صدا، تاکید در جای مناسب و مکث صدا بهره برده‌ام، حتی با این‌که من به عنوان گوینده رادیو دیده نمی‌شوم، اما از زبان غیرکلامی هم استفاده می‌کنم.

او تصریح می‌کند: در برنامه بررسی رادیوهای بیگانه ضمن این‌که سعی می‌کنیم با انعکاس زبان، بخش‌هایی از خبرهای رادیوهای بیگانه، متن‌های خبری را بی‌طرفانه ارائه ‌دهیم تا مردم متوجه اصل مطلب بشوند، تحلیل موردنظر خودمان را می‌گوییم. در این فضا، زبان رسانه‌های بیگانه، فرم دیگری دارد و زبان تحلیل ما، لحن دیگری می‌طلبد. وقتی از سیاست‌ها، شیطنت‌ها و حرکت‌های رسانه‌های بیگانه برای صدمه زدن به اهداف‌مان صحبت می‌شود، من گوینده باید این لحن را به خود بگیرم تا تاثیرگذار باشم.

معصومیان ادامه می‌دهد: گوینده رادیو برای این مهم باید نمایش بازی کند و من خیلی وقت‌ها با این‌که دیده نمی‌شوم، ولی با حرکات سر و دست، حرفم را می‌زنم.

او معتقد است گوینده‌هایی که خیلی کسل‌کننده و یکنواخت برنامه‌ها را اجرا می‌کنند و کارشان اثرگذار نیست، در واقع از همه ابزارها بهره نمی‌برند.

وقتی نظرش را در مورد برنامه بررسی رادیوهای بیگانه می‌پرسم، به قدیمی و پرشنونده بودن آن اشاره می‌کند و می‌گوید: اوایل انقلاب، کم‌سن بودم، اما به خاطر دارم جمعه‌ها صبح زود، زمانی که ما خواب بودیم، پدرم رادیو را روشن می‌کرد و این برنامه را گوش می‌داد. من هنوز که هنوز است هنگام اجرای این برنامه، صدای خانم صداقت در آن سال‌‌ها را در ذهنم مرور می‌کنم و اصلا فکرش را نمی‌کردم روزی گوینده این برنامه بشوم.

او با اشاره به فعالیت‌ عوامل برنامه می‌گوید: تلاش قابل توجهی برای ارائه این برنامه می‌شود و من شاهدم یک هفته کامل، گروهی با زحمت نظرات رسانه‌های مختلف را می‌شنوند و آن را تجزیه و تحلیل می‌کنند تا برنامه‌ای نیم‌ساعته را روی آنتن بفرستند و حال اگر من گوینده خوب نتوانم آن را انجام دهم زحمت گروه بر باد می‌رود.

معصومیان با اشاره به تجربه ۱۷ یا ۱۸ ساله خود در گویندگی خبر و برنامه‌های سیاسی می‌گوید: سعی دارم شنونده را جذب برنامه‌های سیاسی کنم و معتقدم خبر و برنامه‌های سیاسی باید هنرمندانه اجرا شود و هنرمندی چیزی جدا از این داستان نیست و به آن پیوسته است. همکارانم برای اجرای برنامه‌های علمی و ادبی در رادیو خیلی راحت ارتباط برقرار ‌کرده، صحبت شنونده‌های خود را مطرح می‌کنند، حتی تپق می‌زنند، اما در خبر متاسفانه چون خاصیتش جدی بودن است، اگر گوینده به این توانایی رسید، باید به او تبریک گفت.

او می‌گوید: من گویندگی را مانند مادری می‌پندارم که دلسوز بچه خود است. با خبر به‌ گونه‌ای برخورد می‌کنم که گویی می‌خواهم برای خودم واقعیتی را آشکار کنم. بنابراین همیشه سعی دارم در مرحله اول نسبت به این موضوع، فهم کامل پیدا کنم و متوجه شوم این مطلب از دید و نظر چه کسی مطرح می‌شود. اگر خبر رسمی و سیاسی است، آن را با همان حس و حال بگویم. اگر خبر علمی است، با همان حالت بگویم. اگر دستاورد و موفقیت ایرانی‌ها در خارج از کشور مطرح است، آن را با حس و عرق ایرانی و اسلامی و با ذوق و شوق بگویم. اینها همان هنرمندی گوینده در کارش است.

● پاسخ به هجمه‌ها

همین‌طور که ریاحی مشغول نوشتن متن است، الهی که مدتی سردبیری برنامه بررسی رادیوهای بیگانه را به‌عهده داشته، توضیح می‌دهد: پیش از ریاحی آقایان جعفر قنادباشی، ابوالفضل نوروزی و فرهاد همتی سردبیری و نویسندگی برنامه را به‌عهده داشتند. در فاصله‌ای کوتاه، الهی که مشغول صحبت با تلفن است، گوشی تلفن را سمتم می‌گیرد و می‌گوید: می‌خواستم هماهنگ کنم که آقای قنادباشی که از قدیمی‌های برنامه است، بیاید تا از تاریخچه برنامه صحبت کند، اما مثل این‌که مشغول کاری است. فرصت را غنیمت شمرده و تلفنی با قنادباشی همصحبت شدم.

او می‌گوید: برنامه بررسی رادیوهای بیگانه سال ۵۹ به تهیه‌کنندگی کیوان پزشکی و سردبیری ـ نویسندگی سیدمحمود بجنوردی و گویندگی مریم ریاضی از آنتن رادیو ایران پخش شد. در آن زمان من سردبیر و تحلیلگر خبر بودم و این گروه را بخوبی می‌شناختم. سال ۶۸ بود که مسئولیت سردبیری و نویسندگی برنامه به من واگذار شد و تا سال ۸۴ تقریبا ۱۶ سال با گروه سیاست رادیو ایران همکاری کردم که می‌توانم به تهیه‌کنندگی سرور مزینانی و گویندگی خانم‌ها سیمین صداقت و سهیلا درودی در این برنامه اشاره داشته باشم. حتی خود خانم مزینانی یک سال نیز گوینده برنامه بود.

وقتی از او می‌پرسم طی این سال‌ها با چه هدفی برنامه را تهیه می‌کرده است، در پاسخم می‌گوید: به‌ خاطر دارم در آن زمان‌ رادیوهای جدیدی به جمع رسانه‌های بیگانه پیوسته بود. رادیو فرهنگ آمریکا که پخشش از اروپا بود به رادیو فردا تبدیل و طول مدت برنامه‌اش زیاد شد؛ به معنایی، هم از لحاظ کمی و کیفی برنامه‌های رادیوهای بیگانه افزایش پیدا کرده بود و ما باید نظرات و صحبت‌های همه این رادیوها را پوشش می‌دادیم. کارهای زیادی داشتیم که ابعاد دیگری هم پیدا کرده بود. بحث جنگ، مسائل سیاسی و بعد از آن مسائل اقتصادی و پاسخگویی به مسائل فرهنگی از جمله این موارد بود.

قنادباشی ادامه می‌دهد: در آن زمان رادیوهای بیگانه غیر از تحلیل‌های خود نسبت به مسائل و موضوعات ایران، از ایرانی‌ها هم مصاحبه می‌گرفت و روی صحبت‌های آنها برضد رخدادهای کشور خود سوءاستفاده می‌کرد. پرداختن به این مسائل هم سختی‌های خودش را داشت و بازتاب آن سخت بود. ما نمی‌توانستیم به مخاطب بگوییم این حرف ایرانی‌هاست. همچنین بازگو کردن برخی مسائل فرهنگی و آنچه مربوط به ارزش‌ها و عقایدمان بود، سخت بود. بنابراین سعی کردیم ثابت کنیم این موضع آن رادیوهاست و نه ایرانی‌ها. به این صورت ادبیات ما در برنامه بررسی رادیوهای بیگانه متفاوت شد.

وی می‌گوید: تا جایی که به خاطر دارم، روزانه برای برنامه‌سازی چیزی حدود صد تا ۱۵۰ گفتار رادیوهای بیگانه پیاده می‌شد و ما از طریق بررسی آنها، محورها را شناسایی می‌کردیم تا بتوانیم پاسخ هجمه دشمن را بدهیم.

وقتی گفت‌وگویم با قنادباشی تمام می‌شود، الهی به توضیح درباره این برنامه و وضع گذشته و اکنون آن می‌پردازد و می‌گوید: با توجه به تلاش رسانه‌های بیگانه برای انحراف افکار عمومی از وقایع موجود در کشور و تاثیر منفی بر اذهان عمومی جامعه، برنامه بررسی رادیوهای بیگانه با هدف خنثی‌سازی این ترفندها شکل گرفت که ابتدا در آن از کارشناس استفاده نمی‌شد و به صورت مستند، اطلاعات نادرست و تحلیل‌های پخش شده توسط رسانه‌های بیگانه مورد استفاده قرار می‌گرفت و تقریبا از سال ۸۷ بود که مسئولیت تحلیل زوایایی از مطالب مطرح شده به کارشناس واگذار شد.

● آگاهی دادن به مخاطب

ریاحی پشت کامپیوتر خود نشسته است که از او می‌خواهم اجازه بدهد من هم شنونده قسمتی از برنامه باشم. صدای آشنای تغییر موج‌های مختلف و فرکانس‌های رادیویی به گوش می‌رسد: «اینجا لندن است...»، «این صدای آمریکاست، صدای ما را از واشنگتن می‌شنوید.»

حسن بنایی، تهیه‌کننده توضیح می‌دهد: آرم ورودی برنامه، آرمی ماندگار است. شاید طی این سال‌ها به‌روز شده باشد، اما محتوایش تغییر نکرده است. همچنین بخش‌های مختلف برنامه هم آرمی مستقل دارد.

بنایی، گوینده برنامه را ارتباط‌دهنده بین صداها می‌داند و می‌گوید: از متون طولانی، خبری نیست؛ زیرا هدف برنامه آگاهی دادن به مخاطب و شناساندن شگرد و اهداف رسانه‌های فارسی‌زبان بیگانه است.

● تحلیل کاملا بی‌طرفانه

حسین ریاحی که سه سال است سردبیری و نویسندگی برنامه را به‌عهده دارد، به گروه نویسندگان برنامه اشاره می‌کند و می‌گوید: احمد یوسفی، زهره شجاعی و علی ظریف‌صدر مرا در نوشتن این برنامه یاری می‌دهند.

او محور اصلی برنامه را بررسی و تحلیل تبلیغی رسانه‌های فارسی‌زبان بیگانه عنوان می‌کند و می‌گوید: به صورت سیار هر هفته یک موضوع سیاسی یا اقتصادی را که در حوزه ایران مورد توجه رسانه‌های خارجی بخصوص رسانه‌های فارسی‌زبان است، مورد نقد و بررسی قرار می‌دهیم. ما شگرد و شیوه این رسانه‌ها را با آوردن صدای تحلیل‌های پخش شده از این رسانه‌ها برای مخاطب روشن می‌کنیم. تلاش می‌کنیم نوشته‌ها و متون در این قسمت کاملا بی‌طرفانه باشد و آنچه از آن رسانه‌ها پخش می‌کنیم، خود مؤید رویکرد ضدایرانی رسانه‌ها درخصوص موضوعات مختلف باشد و در نهایت، قضاوت را به‌عهده شنوندگان می‌گذاریم تا روش‌های این رسانه‌ها مانند ایران‌هراسی، اعتبارزدایی از دستاوردهای علمی ـ دفاعی کشورمان و اهمیت‌زدایی از دیپلماسی فعال کشورمان در حوزه‌های مختلف برای شنونده‌ها تبیین شود. ما رویکردهای تناقض‌آمیز رسانه‌های فارسی‌زبان بیگانه و همچنین رویکرد رسانه‌های مستقل را بررسی می‌کنیم.

همچنین در این برنامه از نقطه‌نظرات و صحبت‌های کارشناسان رسانه همچون علیرضا داوودی، مهدی عزیزی، مهدی اقراریان و قاسم غفوری در زمینه شیوه‌ها و شگردهای رسانه‌های فارسی‌زبان بیگانه بهره می‌گیریم.

ریاحی آیتم بعدی برنامه را «نقاب» معرفی می‌کند و می‌گوید: نقاب، پشت پرده رسانه‌های مختلف را بازگو می‌کند. به طور مثال از بودجه شبکه بی‌.بی.‌سی می‌گوید. در این قسمت ما با توجه به پیشنهادهای مخاطبان، این قسمت را تهیه و پخش می‌کنیم. مردم می‌توانند با پیامک ۱۰۰۰۶۶۰۶(پیامک گروه ایران و سیاست) با برنامه در ارتباط باشند. ما در بخش نقاب، دیدگاه کارشناسان خارجی را نیز ارائه می‌کنیم. همچنین بنا به درخواست مخاطبان‌، از رویکرد سیاسی هالیوود و رسانه‌های غیرفارسی‌زبان مثل سی‌.ان.ان، فاکس‌نیوز و... نیز صحبت می‌کنیم.

ریاحی سپس به معرفی بخش بعدی برنامه با نام «در حاشیه» می‌پردازد و می‌گوید: با یک ریتم تند، موضوعی را که از دید ما در مرحله دوم اهمیت قرار دارد، مورد نقد و بررسی قرار می‌دهیم. در این قسمت با توجه به مناسبت‌های خاص، رویکرد رسانه‌های فارسی‌زبان بیگانه را بررسی می‌کنیم و در این راه از آرشیو رسانه‌ها بهره می‌بریم. به طور مثال به این می‌پردازیم که این رسانه‌ها قبل از یک رویداد چه مسائلی را مطرح و بعد از آن، چه رویکردی را دنبال می‌کنند. به طور مثال درخصوص موضوع انتخابات کشورمان، این رسانه‌ها قبل از برگزاری انتخابات رویکردهایی را با محوریت این‌که «مردم در انتخابات شرکت نخواهند کرد»، «انتخابات پرشور نخواهد بود» و... مطرح می‌کنند، اما بعد از برگزاری انتخابات و بازتاب حضور گسترده مردم کشورمان در این عرصه، در حرکتی انفعالی تلاش می‌کنند حضور مردم را کمرنگ نشان بدهند؛ هرچند در انتها مجبور می‌شوند به حضور گسترده مردم کشورمان اعتراف کنند!

وقتی از ریاحی می‌پرسم موضوعات برنامه بنا به چه اولویت‌هایی انتخاب می‌شود، می‌گوید: بعد از رصد کردن رسانه‌های فارسی‌زبان بیگانه و چک کردن موضوعات مختلف با مدیر گروه، دو موضوع برای برنامه انتخاب می‌شود؛ موضوعی که دارای اهمیت بیشتری باشد و رسانه‌ها بیشتر به آن پرداخته‌ باشند، در قسمت اول برنامه روی آنتن می‌رود و موضوع بعدی را در حاشیه بررسی می‌کنیم. در بخش نقاب هم اولویت ما، انعکاس و بررسی دیدگاه‌های مخاطبان است که موضوعات پس از ارزیابی در هیات تحریریه آماده پخش می‌شود.

ریاحی پیامک‌هایی که از طرف مردم به برنامه زده می‌شود را نقطه خاطره‌انگیز و دلگرم‌کننده این برنامه می‌داند و می‌گوید: هدف این برنامه برطرف کردن شبهات و سیاه‌نمایی‌های رسانه‌های فارسی‌زبان بیگانه است. مردم ما در این‌گونه موارد رسانه‌‌ای خیلی حساس و پیگیر هستند و ما را به این کار تشویق می‌کنند. درواقع دغدغه‌های گسترده عمومی است که ما را به هرچه بهتر تولید کردن بررسی رادیوهای بیگانه تشویق می‌کند. حتی پیامک‌هایی از سوی مردم دریافت کرده‌ایم که طی آنها مردم خواسته‌اند مشابه این برنامه در سیما تولید و پخش شود.

او که فارغ‌التحصیل رشته فقه و حقوق پژوهشکده حضرت امام خمینی(ره) است، درخصوص رویکرد جدید برنامه می‌گوید: ما در حال حاضر با توجه به این‌که رادیوهای فارسی‌زبان بیگانه همچون رادیو کلن آلمان، بی.بی.سی، رادیو فردا، صدای آمریکا و صدای فرانسه در حجم زیادی برنامه رادیویی تولید نمی‌کنند و تولیدات آنها به سمت برنامه‌های تصویری رفته، از صدای برخی شبکه‌های تلویزیونی بیگانه استفاده می‌کنیم. همچنین گاهی رسانه‌های غیرفارسی‌زبان دیگری همچون سایت‌های اینترنتی و روزنامه‌های خارجی را بررسی می‌کنیم.

ریاحی ادامه می‌دهد: خیلی از شنوندگان برنامه دوست دارند متن برنامه روی سایت رادیو ایران باشد که قرار است این مهم بزودی حاصل شود.

● آرشیو ۳۰‌ ساله

همین‌طور که مشغول نوشتن صحبت‌های ریاحی هستم، یوسفی (نویسنده بخش نقاب) چند دفترچه‌ بزرگ و قدیمی را نشانم می‌دهد و می‌گوید: در این برنامه از یک آرشیو سه دهه‌ای بهره می‌بریم و سردبیران و نویسندگان مختلف برنامه در مقاطع گوناگون، این مسئولیت را داشته‌اند که صداها و مکتوبات را به صورت آرشیو دربیاورند تا ما بتوانیم به فراخور برنامه از آن استفاده کنیم. با دقت صفحات این آرشیو را ورق می‌زنم. روی برخی جلدها، با ماژیک آبی عناوینی درج شده، تیترهایی چون «سال ۶۹ حمله آمریکا به هواپیمای مسافربری ایرانی»، «فتح خرمشهر» و «ارتحال حضرت امام(ره)» در این دفترچه‌ها، فهرست نوارهای اصلی، موضوع و این‌که چه صداهایی در آرشیو موجود است، ثبت شده و این آرشیو می‌تواند مبنای بسیاری از برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی بویژه در بخش جنگ نرم باشد.

یوسفی که برای نوشتن بخش نقاب از منابعی همچون نشریات تخصصی و کتابخانه معاونت سیاسی استفاده می‌کند تا بتواند پشت پرده سیاست‌های کلان رسانه‌های بیگانه را مورد بررسی قرار دهد، می‌گوید: سعی می‌کنم از قالب رسمی و صحبت‌های کلیشه‌ای فرار کنم و خیلی راحت و صمیمی مطالب را در اختیار شنونده‌ها قرار دهم. ما در ارائه برنامه سعی می‌کنیم با تحقیقات علمی، داده‌های دقیقی را که خود رسانه‌های غربی به ما می‌دهند، ارزیابی کنیم و براساس آن به پشت پرده‌ها و حقایق دست یابیم.

● از تعیین موضوع تا ارزیابی برنامه

جانباز علیرضا قلی‌پور، پژوهشگر برنامه مشغول بازشنوایی قسمتی از برنامه است. او برایم درخصوص مهم‌ترین موضوعات رسانه‌های بیگانه می‌گوید: براساس هجمه‌ای که رسانه‌های بیگانه به انقلاب اسلامی و دستاوردها و موفقیت‌های آن وارد می‌کنند، محورها و موضوعاتی را برای برنامه انتخاب می‌کنیم تا بتوانیم از طریق بررسی آنها شنوندگان و مردم را آگاه کنیم. همچنین پس از این‌که برنامه آماده شد، ایرادات آن را از لحاظ محتوایی بررسی می‌کنیم و به سردبیر برنامه اطلاع می‌دهم.

قلی‌پور که فوق‌لیسانس علوم سیاسی است، از این‌که با همکاری دوستانش می‌تواند در افزایش بصیرت مردم سهیم باشد، خدا را شکر می‌کند و می‌گوید: خوشحالم که می‌توانم در افزایش آگاهی مردم قدم بردارم.

زهره زمانی