اوج استقبال از بازار انرژی

در بسیاری از کشورهای رو به توسعه پتانسیل های بسیار بزرگ تری از انرژی های تجدیدپذیر مثل باد و خورشید نسبت به کشورهای صنعتی وجود دارد اما موانعی هست که از به کار گرفتن انرژی های جدید در این کشورها جلوگیری می شود

● موانع و موفقیت انرژی های تجدیدپذیر در کشورهای در حال توسعه

در بسیاری از کشورهای رو به توسعه پتانسیل های بسیار بزرگ تری از انرژی های تجدیدپذیر مثل باد و خورشید نسبت به کشورهای صنعتی وجود دارد. اما موانعی هست که از به کار گرفتن انرژی های جدید در این کشورها جلوگیری می شود. طبعاً شناخت این موانع و بازدارنده های مهم می تواند به استفاده گسترده تری از این نوع انرژی در کشورهای رو به توسعه منجر شود.

بنا به ارقام منتشره از سوی آژانس بین المللی انرژی ۵/۱۳ درصد عرضه انرژی دنیا از منبع انرژی های تجدیدپذیر تامین می شود.

در این میان سهم اصلی متعلق به کشورهای در حال توسعه است . به عنوان نمونه در سال ۲۰۰۱ نزدیک ۷۷/۵ درصد عرضه انرژی های تجدیدپذیر دنیا در این کشورها وجود داشته است . اما باید توجه کرد که این ارقام مبتنی بر تعاریفی گسترده از انرژی های تجدیدپذیر است . با تحلیل این داده ها آشکار می شود که سهم عمده این انرژی ها از سدها و نیروگاه های آبی و منابع سنتی زیست توده یا بیوماس تامین می شود.

در آفریقا و آسیا زیست توده سنتی (به فرم زغال و هیزم ) ۹۰ درصد تولید انرژی از منابع تجدیدپذیر را تشکیل می دهد. در آفریقا استفاده رایج از زیست توده در مصارف آشپزی و گرمایشی است و حدود ۵۰ درصد عرضه انرژی را دربر می گیرد که در بعضی کشورهای پایین صحرای آفریقا به ۹۰ درصد در بعضی کشورها نیز می رسد.

این ارقام پرابهتند اما هم زیست توده سنتی و هم سدها و نیروگاه های آبی بزرگ آثار منفی اجتماعی و زیست بومی پیرامون خود ایجاد می کنند که باید به آن توجه کرد. در زمینه زیست توده های سنتی منبع انرژی (عمدتاً چوب ) را نمی توان در شمار ارقام تجدیدپذیر به ویژه در نواحی خشک و نیمه خشک طبقه بندی کرد.

استفاده های رایج از منابع زیست توده آلودگی های قابل توجهی را در بیرون و درون خانه ایجاد و بنابراین تاثیرات نابهنجاری بر سلامتی ایجاد می کند. درباره سدهای بزرگ باید گفت که زمین های زیادی به زیر آب می روند و گسترش زیست بوم را ویران و ساکنان آن مناطق را ناگزیر از کوچ و اسکان در جایی دیگر می کنند. اما انرژی های به اصطلاح جدید تجدیدپذیر، مثل انرژی باد، انرژی زمین گرمایی (ژئوترمال )، زیست توده های جدید، سدهای کوچک و انرژی اقیانوس تاثیر مخرب کمتری بر محیط زیست و ساختار اجتماعی دارند و بنابراین سهم بیشتری در توسعه واقعی پایدار دارند. به هر شکل با نگاه به مقیاس جهانی ، بیش از ۸۵ درصد تولید انرژی از منابع جدید تجدیدپذیر در کشورهای صنعتی وجود دارد.

در نگاه اول این وضعیت عجیب به نظر خواهد رسید به خصوص که کشورهای رو به توسعه پتانسیل بیشتری از منابعی چون باد و نیروی خورشیدی نسبت به کشورهای صنعتی دارند. موانع بسیاری برای به کارگیری این منابع جدید تجدیدپذیر در کشورهای رو به توسعه وجود دارد. این موانع را می توان به چهار دسته کلی «فنی»، «مالی »، «شناختی » و «نهادی » تقسیم کرد.

موانع تکنولوژیک را می توان به شرایط جغرافیایی و آب و هوایی مرتبط دانست که پتانسیل یک منطقه را مشخص می کند. این مانع می تواند تکنولوژی انرژی تجدیدپذیر باشد. بیشتر کشورهای در حال توسعه پتانسیل بزرگی برای انرژی های تجدیدپذیر دارند و در مقابل کشورهای صنعتی اروپای غربی ، بیشتر کشورهای در حال توسعه (به استثنای کشورهایی مثل رواندا یا بنگلادش ) اراضی استفاده نشده بسیاری برای اجرای پروژه های بزرگ انرژی تجدیدپذیر دارند. به این ترتیب این مانع را می توان کم اهمیت دانست .

از سوی دیگر کیفیت پایین بعضی از فناوری های انرژی تجدیدپذیر که در کشورهای در حال توسعه تولید و فروخته می شوند، مانع به نسبت مهمی به شمار می آیند. یک نمونه آنها سیستم های خانگی خورشیدی (SHS) است که اغلب بدون کنترل کننده شارژ یا باتری مناسب نصب می شوند. در سطح جهان برآورد شده که ۱۰ تا ۲۰ درصد تمام سیستم های خانگی خورشیدی نصب شده اینک دیگر قابل بهره برداری نیست . تجربه آن دسته از سیستم های انرژی تجدیدپذیر که کار نمی کند تصویری منفی در ذهن جماعت و مردم به جا گذاشته به همین دلیل مانع جدی نشر گسترده این سیستم ها می شود.

گذشته از آن فناوری های انرژی تجدیدپذیر به فروش رسیده در کشورهای در حال توسعه معمولاً با هنجارهای اجتماعی و فرهنگی آنها سازگار نیست . برای نمونه گسترش اجاق های خورشیدی با شکست مواجه شده اند زیرا تنها در نور روز کار می کند، اما خانه دارها عادت به پخت غذا در ساعات تاریکی و داخل منزل دارند. در نهایت موانعی جوهری و ذاتی در فناوری های تجدیدپذیر مثل انرژی باد و خورشید وجود دارد که از جمله به متناوب بودن این منبع می توان اشاره کرد که در ساعات مختلف روز، در الگوهای گوناگون هوا و فصول سال متفاوتند.

موانع مالی مهمترین عوامل بازدارنده گسترش انرژی های تجدیدپذیر در کشورهای رو به توسعه است. در ابتدا باید گفت که بسیاری از فناوری های انرژی تجدیدپذیر به لحاظ هزینه در مقایسه با شکل های مرسوم انرژی ، رقابتی نیست . در بسیاری موارد سیستم های معمول انرژی با توجه به افزایش یارانه های پرداختی از امتیاز برخوردارند.

از سوی دیگر سیستم های انرژی تجدیدپذیر و اجزای آن مشمول عوارض گمرکی واردات یا مالیات های دیگری می شوند. دوم آنکه هزینه های اولیه خرید سیستم های انرژی تجدیدپذیر مانعی دیگر است . در بیشتر کشورهای رو به توسعه تنها ثروتمندترین خانوارها استطاعت چنین سیستم هایی را دارند. طرح های اعتباری که می تواند خرید فناوری های انرژی تجدیدپذیر را تسهیل کند، هنوز در مراحل اولیه است . از ۲/۱ میلیون سیستم های خانگی خورشیدی ـ SHS ـ که در دنیا فروخته شده تنها ۵۰ هزار با سیستم اعتباری خریداری شده است .

فضای شناختی فناوری های تجدیدپذیر در کشورهای رو به توسعه را می توان به عنوان بازدارنده تشخیص داد. می توان در تمام سطوح جامعه به پیش داوری هایی نابجا درباره انرژی های تجدیدپذیر- چه در خانوار یا بخش خصوصی ، شرکت های برق و حتی دولت ـ برخورد. پیش داوری در سطح خانوار را تجربه گذشته با سیستم های نصب نشده یا به خوبی مرمت نشده تشدید می کند. در زمینه تعمیرات و نگهداری کمبود گسترده اطلاعات وجود دارد. در تمام کشورهای رو به توسعه می توان به ویرانه های تاسیسات تجدیدپذیری برخورد که بیشتر توسط خارجی ها نصب شده و پس از نیاز به تعمیرات به حال خود رها شده است . این امر به دلیل کمبود نیروی انسانی ماهر در زمینه فناوری تجدیدپذیر است .

در کل ، آگاهی از مزیت ها و ویژگی های انرژی های تجدیدپذیر اندک است . بسیاری خانواده ها هنگام برنامه ریزی تامین انرژی خود به انرژی های تجدیدپذیر فکر نمی کنند. به همین ترتیب دولت ها (و همچنین موسسه های بین المللی ) همچنان به پروژه های مقیاس بزرگ ، متمرکز و مرسوم انرژی خو گرفته اند. به این ترتیب در بیشتر کشورهای رو به توسعه تجربه پروژه های انرژی تجدیدپذیر چندان معمول نیست و بنابراین چنین طرح هایی دربردارنده عناصر بالایی از ریسک و ابهام هستند. نبود داده های قابل اطمینان علمی درباره انرژی های تجدیدپذیر در کشورهای رو به توسعه عمومیت دارد.

بالاخره موانع نهادی شده مهمی در زمینه انرژی های تجدیدپذیر در کشورهای رو به توسعه وجود دارد. ما از تعریفی گسترده از عرف دربرگیرنده چارچوب های حقوقی ، سازمانی و بازار در بخش انرژی استفاده می کنیم . به عنوان مثال بازار برای سیستم های تجدیدپذیر در کشورهای رو به توسعه چندان گسترده نیست ، عوامل بازار اندک و از کمبود سرمایه در رنج هستند. از سوی دیگر فروش سیستم های انرژی تجدیدپذیر در نواحی روستایی با هزینه معاملاتی بالایی روبه رو می شود که این به دلیل فاصله زیاد، نبود اطلاعات بازار، زیربنای محقر، دسترسی سخت به مشتری و نیروی انسانی ماهر است .

شرکت های فعلی انرژی تجدیدپذیر ابزار مالی لازم برای چنین معاملاتی را ندارند. گذشته از آن سازمان های اندکی در جهان رو به توسعه وجود دارد که انرژی های تجدیدپذیر را از طریق انتشار اطلاعات یا اعمال نفوذ در سطوح غیردولتی و دولتی ترویج دهند. از سوی دیگر، گروه های صاحب علاقه یی مثل شرکت های نفتی یا زغال سنگ وجود دارند که علیه انرژی های تجدیدپذیر اعمال نفوذ می کنند. دیگر اینکه چارچوب های قانونی و سیاست های انرژی است که مانعی مهم بر سر راه انرژی های تجدیدپذیر محسوب می شود.

ترجمه؛ عبدالله مصطفایی

---