رئیس المحدثین جهان تشیع

ابو جعفر محمد بن علی بن موسی بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق از محدثان و علمای بزرگ جهان تشیع در قرن چهارم هجری محسوب می شود که در سال ۳۲۰ هجری در خانواده ای که همگی اهل علم و دانش و فضل بودند به دنیا آمد

ابو جعفر محمد بن علی بن موسی بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق از محدثان و علمای بزرگ جهان تشیع در قرن چهارم هجری محسوب می شود که در سال ۳۲۰ هجری در خانواده ای که همگی اهل علم و دانش و فضل بودند به دنیا آمد. پدر وی علی بن حسین بن موسی خود از علمای بزرگ شیعه و استاد و سرآمد محدثان حوزه قم درعصر خویش بود و به گفته شیخ صدوق، پدرش دارای دویست کتاب و اثر علمی بوده است. شیخ صدوق تنها دهه آخر حیات پدر خود را درک نمود، اما در عین حال از طریق رساله ای که پدرش برای او تدوین نموده بود، توانست از فقه و دانش پدر استفاده کند و در کتاب های خود از پدر به عنوان یکی از اساتیدش یاد کرده است.

وی پس از وفات پدرش به مدت پانزده سال از محضر و مجلس درس ابو جعفر محمد بن حسن بن احمد بن الولید معروف به «ابن الولید» استفاده کرد. شیخ صدوق پس از مرگ ابن الولید به مجالس درس دیگر مشایخ و علما در قم روی آورد و به فاصله اندکی در اثر نبوغ وی در مجامع علمی و به دعوت رکن الدوله بویهی و مردم ری، برای سرپرستی حوزه این شهر وارد ری شد و اقامت گزید. وی همچنین توانست با اجازه رکن الدوله از سال ۳۵۲ تا ۳۶۸ سفرهایی را به شهرهای مشهد، نیشابور، مرو رود، بغداد، کوفه، همدان، بلخ، سرخس و... داشته و در این سفرها توانست از محضر بسیاری از علما بهره برده و با اهل علم و دانش آن دیار آشنا شود. از مهمترین شاگردان شیخ صدوق می توان به شیخ مفید و سید مرتضی اشاره کرد . چنانکه تاریخ تشیع نشان می دهد، تولد و زندگی شیخ مصادف با حاکمیت آل زیار و آل بویه در ایران بوده و در بین خاندان های ایرانی، آل بویه به حمایت از عالمان و دانشمندان و توجه به دانش و علم شهرت یافته اند. به دلیل شرایط مساعد آن دوره شیخ صدوق علاوه بر حضور فعال در ری توانست با سهولت به اقصی نقاط جهان اسلام سفر کرده و با اساتید شیعه و سنی دیدار نماید و بدون خوف و ترس با مخالفان مذهب نیز ارتباط برقرار کرده و مناظره علمی داشته باشد و کتب و مقالات خود را در دفاع از تشیع و رد عقاید مخالفان منتشر کند. شیخ صدوق در بین دانشمندان از نظر وسعت معلومات و کثرت کتب و مصنفات فردی کم نظیر بوده و اگر به عباراتی که در ستایش وی از لسان علمای دوره های بعد صادر شده، توجه کنیم در می یابیم که تعبیر «رئیس المحدثین» بیش از هر تعبیر دیگر در مورد وی به کار رفته است.

شیخ صدوق به هنگام تألیف « من لایحضره الفقیه» که یکی از کتب اربعه شیعه محسوب می شود. به ادعای خود دارای ۲۵۴ کتاب بوده و شیخ طوسی نیز حدود سیصد اثر از وی نقل می کند. تأمل در اسامی این کتب حاکی است که شیخ صدوق در شعب مختلف علوم دینی،شخص مطلع و صاحب نظر بوده است. بنا به قرائن تاریخی اکثر کتابهای شیخ صدوق تا قرن پنجم و ششم هجری در دسترس علماء قرار داشته است اما در دوران ما جز تعدادی محدود، کتاب دیگری باقی نمانده است که از آن جمله می توان به «من لا یحضره الفقیه»، «معانی الاخبار»، «خصال»، «توحید»، «عیون اخبار الرضا»، و... اشاره کرد.

حامد اکبرزاده

مأخذ:

تاریخ حدیث، دکتر مجید معارف، انتشارات کویر

علم الحدیث، کاظم مدیر شانه چی، دفتر انتشارات اسلامی