هنگام زلزله چه کار باید کرد

بی گمان زلزله ای که پاره تن ایران زمین, آذرآبادگان خاوری را لرزاند, رخدادی بود که تمام باشندگان حوزه فرهنگ و تمدن ایرانی را اندوهناک و سوگوار کرد

بود محال تو را داشتن امید محال

به عالمی که نباشد همیشه بر یک حال

فراز گشت نشیب و نشیب گشت فراز

رمال گشت جبال و جبال گشت رمال

(قطران تبریزی در سوگ زلزله تبریز ۴۳۴ ه ق)

بی‌گمان زلزله‌ای که پاره تن ایران‌زمین، آذرآبادگان خاوری را لرزاند، رخدادی بود که تمام باشندگان حوزه فرهنگ و تمدن ایرانی را اندوهناک و سوگوار کرد.

وقوع زلزله در ایران نادر نیست و در دهه‌های اخیر شاهد این حادثه در نقاط مختلف کشور بوده‌ایم. هر چند هنوز بشر از پیشگیری و مهار تمام ابعاد حوادث و بلایای طبیعی ناتوان است، اما امروزه در جهان نوین دانش انسانی به آن پایه رسیده است، که با مدیریت بهنگام و تخصصی از میزان و شدت آسیب‌زایی چنین حوادثی، به گونه‌ای معنا‌دار کاسته شود.

یکی از مهم‌ترین ابعاد بلایای طبیعی به‌ویژه زلزله، بعد روان‌شناختی آن است. تجربه‌های بشری و نیز پژوهش‌های علمی، همه بیانگر آن هستند، که پس از وقوع زلزله، از همان آغاز به مداخله‌های تخصصی روانشناسی برای آسیب‌دید‌گان نیاز است و این مساله از ضروری‌ترین یاری‌رسانی‌ها است. در همان برهه نخست پس از زلزله واکنش‌های هیجانی و روانی را در افراد می‌توان بازشناخت، که اگر پاسخی در خور نگیرند، ضمن لحاظ کردن ویژگی‌های شخصیتی آسیب‌دیده، مساله می‌تواند از جهت بالینی بغرنج‌تر و مشکل‌آفرین‌تر شود.

افسردگی، سوگ، اضطراب، خشم، احساس گناه بازماندگی، بی‌تفاوتی بیماری‌زا، گفتار و رفتار نامتناسب، تمایل و حتی اقدام به خودکشی از مهم‌ترین مواردی هستند که در نخستین دوره بعد از سانحه در عرصه روان قربانیان می‌توانند بروز کنند و اگر برای افراد کمک‌رسانی تخصصی جهت مدیریت و احیانا پالایش و هضم چنین هیجان‌هایی فراهم نشود، هر یک از مسایل یادشده به تنهایی یا در پیوند با یکدیگر می‌توانند موجب پدیداری اختلال‌ها و واکنش‌های روانی شوند، که در درازمدت برکیفیت زندگانی افراد اثرگذار خواهند بود. روانشناسانی که در حیطه بالینی و تخصصی مداخله در بحران‌های ناشی از بلایای طبیعی آموزش دیده‌اند و کار کرده‌اند، در چهار برهه از زمان بروز حادثه تا خروج از آن باید ایفای نقش کنند که برهه نخست برهه حاد یا acute phase نامیده می‌شود. (Williams et al. ۲۰۰۷) در این برهه افراد بازمانده باید پیرامون حادثه اطلاعاتی کسب کنند و افراد کلیدی ناحیه آسیب‌زده مانند معلمان، ماموران اورژانس و مسوولان امور بهداشتی به صورت ویژه آموزش‌های روان شناختی دریافت دارند تا واکنش هنجار در موقعیتی ناهنجار طرح‌ریزی شود. نیاز سنجی نیز در این مرحله آغاز می‌شود. (منبع یادشده) همچنین در گام نخست مواجهه با قربانیان سوگوار، درمانده و نیز شوک‌زده، روانشناسان با شیوه‌های تخصصی درمانی می‌کوشند تا بار هیجانی آنها کاسته شود و بازده زندگانی‌شان افزایش یابد. ایجاد فرصت برای پالایش هیجانی، یافتن راه‌های نوین سازگاری، کاربست شیوه‌های حل مساله، آگاه‌سازی و پیش‌بینی نخستین آینده و استفاده از ساختار‌های حمایتی موجود به‌ویژه برای کودکان، از جمله مهم‌ترین راهبرد‌های چنین مداخله‌ای است. (ر. ک درستی، ۱۳۸۲)

چنانچه این مهم صورت گیرد بسیاری از اختلال‌های روانی از جمله اختلال استرس پس از فشار روانی (PTSD)، اختلال‌های خلقی، بیماری‌های روان- تنی و... در گروه قابل توجهی از آسیب‌دیدگان قابل پیشگیری خواهد بود که هم از جنبه اخلاق انسانی وظیفه تامین بهداشت روانی ایشان ایفا شده است و هم از جهت اقتصادی هزینه‌های کمتری بر نظام درمانی تحمیل خواهد شد. در پروتکل‌های سازمان بهداشت جهانی (WHO) نیز این مساله مورد توجه قرار گرفته و با توجه به ضرورتش بر ارایه چنین شیوه‌ای از یاری‌رسانی در اسرع وقت تاکید شده است. با توجه به آنچه گفته آمد، بایسته بود، گروه روانشناسان متخصص مداخله در بحران از سوی سازمان هلال احمر با توجه به پروتکل‌های جهانی در ۴۸ ساعت نخست در منطقه حضور می‌یافتند، که متاسفانه اخبار رسیده حاکی از آن است که این مساله مراعات نشده است.

شایان ذکر است مخاطب این نوشتار مدیران ارشد این سازمان هستند که با وجود تجربه‌های پیشین، برنامه‌ریزی برای اقدامی به این مهمی را در دستور کار این سازمان قرار نداده‌اند وگرنه کارمندان دلسوز این سازمان از آغاز زلزله به گواه حاضران از هیچ تلاش و کوشش صمیمانه دریغ نورزیدند و نیز جای دارد از انجمن روانشناسی ایران که امکان حضور روان‌شناسان داوطلب را در منطقه فراهم کرد و نیز از سازمان بهزیستی واحد محب (مدیریت حوادث و بحران) که کوشید تا امکان حضور مستمر روانشناسان را در منطقه مهیا کند، یاد کرد. اما مساله اساسی آن است که برای مدیریت بهینه در چنین مواردی، سازمانی که از جهت قانونی مکلف به انجام مسوولیتی است، باید در اسرع وقت با نیروهای آموزش‌دیده در محل رخداد حادثه حضور داشته باشد و با سازماندهی، زمینه یاری‌رسانی‌های تخصصی نهاد‌های دیگر را فراهم آورد، تا هم موازی‌کاری و اتلاف انرژی تخصصی صورت نگیرد و هم در زمانی که نیروهای داوطلب برای هماهنگی و ساماندهی برنامه‌ها در‌گیر هستند، یاری‌رسانی تخصصی معطل نماند.

بر درد‌ها درمان‌ها از سوی یاران آمد

بر زخم‌ها مرهم‌ها دستان یاری‌گر زد

ای تختیان برخیزید، با روح تختی همدل

وقتی‌ هزاران کودک در خون خود پرپر زد

(سیمین بهبهانی در سوگ زلزله اردبیل سال ۱۳۷۵)

حال پیشنهاد می‌شود، تا سازمان هلال احمر از نهاد‌های صاحب صلاحیت علمی و عملی در این حیطه یاری بجوید و کمیته‌ای تخصصی زیر نظر سازمان نظام روانشناسی و مشاوره ایران و انجمن روانشناسی ایران با همیاری سازمان بهزیستی تشکیل دهد و پروتکل‌های آموزشی و اجرایی بر مبنای پروتکل‌های معتبر جهانی و با توجه به ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی ایران تدوین کند تا براساس آن نیروهایی صاحب صلاحیت در سراسر کشور برای این منظور تربیت شوند، که در مواقع لزوم با نظارت و مدیریت سازمان هلال احمر از آغاز بحران بتوانند ایفای نقش تخصصی کنند.

دکتر سید حسین مجتهدی

روانشناس بالینی، مدرس دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی