پسامدرنیسم و گریز از مركزگرایی در هنر

● پیش‌مقدمه:

الف) از آنجایی‌كه هنر مقوله‌ای نیست كه توسط یك شخص یا اشخاصی حاصل شده باشد از این‌رو حتی‌الامكان تلاش شده از آوردن نام‌ها پرهیز شود. و دیگر مسأله، موضوع مقاله به‌گونه‌ای است كه نگاه به مسأله‌ی هنر تقریباً جنبه جهانی به خود می‌گیرد و صد البته جهانی كه غرب در محور آن قرار دارد. زیرا پسامدرنیسم جریان فكری و فرهنگی آن سرزمین است و هیچ ارتباط یا منافاتی با هنر اسلامی و شرقی ندارد.

ب) روش نگارش این مقاله:

۱) بررسی با برجستگی تأثیر پسامدرنیسم در هنر و پس‌زمینه تاریخی و فرهنگی است. كه سعی شده طی یك فرآیند دلایل مركز گریزی پسامدرنیسم به‌خصوص در هنر مورد نظر قرار گیرد و از آن‌جا كه هنر تجلی‌گاه انتقاد و اظهارنظرهای زیباشناسانه هر ملتی است اصولاً جدا كردنش از هر تیتری غیرممكن به نظر می‌رسد از همین‌رو موضوع به‌صورت تركیبی از حوزه‌ها ارائه شده است.

۲) مقاله به ترسیم یك فضای كلی از شكل‌گیری تا به‌وجود آمدن پسامدرنیسم در غالب دو مقدمه می‌پردازد كه

▪ مقدمه اول:

مدرنیسم به عنوان بستر شكل‌گیری پست‌مدرنیسم

▪ مقدمه دوم:

به پست مدرنیسم به عنوان مشخصه فكری و فرهنگی مستقل پرداخته شده است.

پ) نمی‌دانم آیا هرگز برای هنر تعریفی ارائه داده‌اند كه بتوان آن‌را معیار و میزان شناخت هنر دانست یا خیر و یا اصولاً هنر هیچ‌گاه مركزیتی داشته كه بتوان به آن اعتماد و اتكا كرد. با وجود این سؤال‌ها و ندانسته‌ها به این مقاله وارد می‌شوم.

▪ مقدمه اول: مدرنیته كلاس درس پست‌مدرنیسم

امروزه در هر گفتمان فرهنگی، طبیعت هنجار گریز و سرشار از تناقض پست‌مدرنیسم بی‌آنكه ادراك روشنی پدید آورد چهره‌ی خود را به‌عنوان یكی از موارد مسأله‌ساز نشان داده است اما به درستی معلوم نیست كه آیا پست‌مدرنیسم یك شرایط خاص فرهنگی است یا یك مثال‌واره نظری. از همین‌رو، برای بررسی ویژگی‌های پست‌مدرن هنر ناگزیر باید اول رابطه میان مدرنیسم و پست‌مدرنیسم را بررسی كرد و یكی از مهمترین راه‌های دریافت این رابطه، آگاهی از كاستی‌ها و تضادهایی است كه هر دو از نیاكان خود به ارث برده‌اند و در نهاد هر دو مستقر است. مدرنیسم، در ظاهر ریشه و زمینه‌یی كمابیش شناخته دارد البته اگر كمی با تساهل با آن برخورد كنیم. اما پست‌مدرنیسم، تاكنون بر چیزی جز یك مفهوم فریبنده و گمراه‌كننده دلالت نكرده است و یكی از دلایل عدم توافق بر سر معنا و تعریف آن هم همین قطعی نبودن ریشه‌ها و خاستگاه آن است. می‌توان گفت و پذیرفت كه پست‌مدرنیسم برآمده از مدرنیسم است اما مسأله این است كه خود مدرنیسم هم ‌آغازگاه معینی ندارد و هنوز به طور قطع و یقین نمی‌توان بر یك دگرگشت فرهنگی و مؤلفه‌ها و عناصر آن انگشت گذاشت و آن را مدرنیسم نامید.

با آن‌كه همواره مشخص كردن یك محدوده زمانی و قرار دادن مدرنیسم در چارچوب آن مسأله‌ساز بوده است، باید ناگزیر و با تردید پذیرفت كه یك تحول و دگرگونی در تمام زمینه‌های فرهنگی و هنری در یك دوران ۵۰ ساله، از ۱۸۸۰ تا ۱۹۳۰، در اروپا اتفاق افتاد؛ این دگرگونی كه در آغاز سنت نو نامیده می‌شد، بعدها مدرنیسم نام گرفت. مسأله‌‌ساز بودن قضیه از این‌جا آب می‌خورد كه رابطه میان مراحل آغازین این موج فرهنگی و فعالیت‌های هنری كه در درون آن شكل گرفت، و مراحل و دستاوردهای پایانی آن در ۱۹۳۰ بسیار پیچیده، چند وجهی وگه‌گاه غیرخطی است. و در دوران بعد از این سال‌ها تا حدود ۱۹۷۰ آن‌چه پدیدار شد بازگشت به سنت‌های سده نوزدهم بود و یا بیشتر رویدادهای هنری این دوران تحت‌تأثیر آسیب‌ها و آزارهای ناشی از بی‌عدالتی بحران‌های سیاسی اروپا بود. و به شكلی وسواس‌آمیز به مسائل اجتماعی می‌پرداخت و كم‌تر دیده می‌شد كه اثر هنری، بیان فرد و فرمالیستی بودن اثر هنرمند و یا به تعبیر دیگر همان چیزی باشد كه مدرنیسم سال‌ها آن را موعظه و تشویق كرده بود.

به هرحال با نگاه كردن به مدرنیسم در ۵۰ سال بین ۱۸۸۰ تا ۱۹۳۰ می‌توان دید كه نخستین دگرگونی‌ها در روش دیدن و دریافتن پدیدار شد و ذهن‌ها برای پذیرش دگرگونی‌های بعدی آمادگی یافت. در این دوران، در تمامی تولیدات فرهنگی، از عرصه‌های ادبی و داستان‌نویسی و شعر گرفته تا معماری و هنرهای تجسمی و موسیقی و حتی رقص، یك تحول ریشه‌یی رخ داد. در هنرهای گرافیكی و تزیینی و كاربردی تغییراتی پدید آمد و سرانجام دامنه آن به عكاسی و سینما كشیده شد و یكی از ویژگی‌های بی‌سابقه این دوران آن بود كه هریك از دگرگونی‌ها با بحث و جدل‌های فراوانی همراه بود و سبب شد تا تمامی پیش‌پنداشت‌ها و پیش‌فرض‌های مربوط به جایگاه هنر در اجتماع و ارزش‌های زیبایی‌شناختی آن نیز دستخوش تغییر و تحول شود. به همین جهت هم بود كه هر دگرگونی در شیوه‌های هنری، یك تحول اساسی در نگرش و مفهوم و اندیشه انسانی را نیز همراه داشت.

با مطالب فوق و این شكل‌گیری مدرنیته این سؤال پیش می‌آید كه مدرنیته چه چیزهایی را از هم گسیخت و پراكنده كرد و معلمی برای كلاس درس پست‌مدرنیته بود.

با صراحت می‌توان گفت ارزش‌های قرن هجدهم، عصر روشنگری یا عصر خرد از هم پراكنده گشته و روبه زوال و نابودی رفتند. یكی از مهمترین ارزش‌های این عصر، علاوه بر عقلانیت، فكر پیشرفت و ترقی بود. در قرن هجدهم متفكران، فلاسفه و دانشمندان با خوش‌بینی بسیار بر این باور بودند كه به پذیرش ارزش‌های جهانشمول علم، عقل و منطق می‌توانند از قید و بند اوهام، خرافات، اساطیر و آراء و اعتقاداتی كه بشریت را از پیشرفت و ترقی باز می‌دارند، رهایی یابند. آنان معتقد بودند كه این فرآیند در نهایت بشریت را از چنگال فقر، جهل، خرافه، دین و هرگونه رفتار غیرعقلانیِ پوچ و موهوم آزاد خواهد ساخت.

و بدین‌ترتیب زمینه برای حركت بشر به سوی آزادی، سعادت و پیشرفت فراهم می‌گردد. این‌ها در واقع رأس اساس شكل‌گیری تفكر مدرنیته محسوب می‌گردد. و این حاصل چندین قرن زمینه‌سازی فكر و نظر فلاسفه و دانشمندان بوده است. هرچند متفكران مدرنیته به اندازه اسلاف خود خوش‌بین نبودند زیرا بسیاری از این متفكران بدبین و همین‌طور هم‌كیشان پست‌مدرن آن‌ها در حمله و انتقاد علیه عصر مدرن و دستاوردهای مدرنیته و راه‌كارهای مدرنیسم اظهار می‌دارند كه اساس علم، عقل و پیشرفت چه حاصل یا دستاوردی برای بشریت دربرداشته‌اند: جز نابودی، رنج، استثمار، از خودبیگانگی، نوستالژی و اندوه. و تمام این‌ها زیر پوشش ارزش‌های علم، رهایی و شكست اسلوب‌های گذشته صورت گرفتند.

و جالب‌تر آن‌كه پیامبر پست‌مدرن‌ها «نیچه» در ابتدای راه آخرین ضربه را وارد كرده بود كه آن اعلام مرگ خدا و مرگ اخلاق مسیحیت بود كه تمامی جلوه‌های اساسی، نمادهای محوری، نهادها و فرهنگ غرب را نابود ساخت. به اعتقاد او غربیان زمانی در جایی خود مركزیت و محوریتی داشتند كه دین مسیحیت و آرمان‌های آنان برای پیشرفت وجود داشت. با آن‌كه او با این شعار از تمدن غربی مركززدایی كرد و آن‌را از داشتن آخرین نقطه اتكا محروم ساخت در عوض چیز دیگری به جای آن قرار داد. و آن نه تنها ایده «ابر مردی» بود كه فراسوی خیر و شر است بلكه ایده هنرِ فراسوی خیر و شر را داد تا دیگر سفیدی یا سیاهی رنگِ غالب نباشند. از این‌رو هنرمندان در میان تمامی آشوب‌ها پراكندگی‌ها و در میانه آن‌چه در حال گسستن بود در جستجوی یافتن ارزش‌های سرمدی برآمدند. ارزش‌های فراتر از این آشفتگی‌ها.

بعد از شكسته شدن این محور و مركزیت هركس تلاش را بر آن گذاشت كه این اَبرمَرد باشد و صدالبته هنرمندان جدای از این دیكتاتورها كه می‌خواستند به تنهایی نقش مركز را بازی كنند سعی بر آن داشتند كه هركدام براساس توانشان در هنر تكه‌ای از پازل محور را با نقاشی، شعر، داستان، معماری، موسیقی و هرچه در چنته داشتند بسازند و طرحی نو برای این مركز ایجاد كنند.

نادر رضاییان

منابع مطالعاتی:

پسامدرنیته ـ دیوید لایون ـ محسن حكیمی ـ نشر آشتیان

پست‌مدرنیته و پست‌مدرنیسم ـ مجموعه مقالات ـ‌ حسینعلی نوذری ـ نشر نقش جهان

پست‌مدرنیسم، تاریخ فلسفه هنر ـ هـ و. جنسن ـ شهره شریفی ـ نشر فرآیند

مدرنیته و اندیشه انتقادی ـ مجموعه مقالات ـ بابك احمدی ـ نشر مركز

مدرنیته و مدرنیسم ـ مجموعه مولفین ـ حسینعلی نوذری ـ نشر نقش جهان

تبارشناسی پست‌مدرنیسم ـ مجموعه مقالات ـ علی‌اصغر قره‌باغی ـ دفتر پژوهش‌های فرهنگی

ابرساختارگرایی ـ ریچارد هارلند ـ فرزان سجودی ـ دفتر پژوهش‌های فرهنگی

تجربه مدرنیته ـ مارشال برمن ـ مراد فرهادپور ـ طرح نو

نقد مدرنیته ـ آلن تورن ـ مرتضی مردی‌ها ـ گام نو

پست‌مدرنیسم ـ كریس گارات ـ فاطمه جلالی سعادت ـ نشر و پژوهش شیرازه