قساوت قلب از منظر قرآن

ریشه و منشاء قساوت قلب و سخت دلی, کردار و اعمال افراد است و دل انسان در ابتدای تولد همانند لوحی است که هیچ نقشی درآن نیست و رفتارها رفته رفته آن را می سازد انسان اگر در مسیر گناه قدم بردارد گرفتار کیفر معنوی می شود

ریشه و منشاء قساوت قلب و سخت دلی، کردار و اعمال افراد است و دل انسان در ابتدای تولد همانند لوحی است که هیچ نقشی درآن نیست و رفتارها رفته‌رفته آن را می‌سازد. انسان اگر در مسیر گناه قدم بردارد گرفتار کیفر معنوی می‌شود. یکی از کیفرهای معنوی که زمینه شقاوت ابدی انسان را فراهم می‌سازد، قساوت قلب است. قساوت قلب که معادل سخت دلی است، این است که دل آدمی با مشاهده چیزی که باید متاثر شود متاثر نگردد.

درک هر چیزی به تناسب خودش موجب پیدایش حالتی در نفس است، اگر نفس آدمی حالتی پیدا کند که از مواعظ لفظی و عملی و مشاهده صحنه‌های عبرت‌آور، عکس‌العمل مناسب از خود نشان ندهد قساوت پیدا کرده و به دارنده این نفس، قسی القلب می‌گویند. قرآن کریم خطاب به بنی‌اسرائیل در آیه ۷۴ سوره بقره می‌فرماید: پس از آن دلهایتان سخت گردید، گویا سنگ یا سخت‌تر از سنگ شده است، چراکه از بعضی سنگ‌ها نهرها می‌جوشد، بعضی شکافته می‌شوند و آب از آن بیرون می‌آید و بعضی از خوف خدا به پایین می‌افتند و خدا از کردار شما غافل نیست.سنگ، ازجمله اشیایی است که به سختی نفوذ می‌پذیرد در عین حال از خوف خدا پایین می‌افتد ولی دل بعضی انسانها به گونه‌ای می‌گردد که هیچ آیه‌ای در او اثر بخش نیست. این که افتادن سنگ‌ها، معلول ترس از خدا دانسته شده حقیقتی است که قرآن کریم ازآن خبر داده است گرچه برای ما انسانهای ناپیوسته به حقیقت، مبهم است.

نظائر این واقعیت در قرآن وجود دارد چنانکه در آیه ۴۴ سوره اسراء می‌فرماید: تمام موجودات جهان هستی خدا را تسبیح گویند ولی شما تسبیح آنها را درک نمی‌کنید.سخنان انبیا و کتاب‌های آسمانی آنچنان طنینی دارد که دل حقیقت جویان را می‌لرزاند و آنان را به یاد خدا و انس با او مشغول می‌دارد و کسی که چنین نباشد در زمره سخت دلان قرار دارد. قرآن در سوره زمر آیه ۲۳ می‌فرماید: خدا بهترین سخن را نازل کرد کتابی که دارای هماهنگی و ارتباط است که پوست بدن خدا ترسان از آن جمع گردد سپس پوست‌ها و دلهایشان با یاد خدا آرام می‌یابد.این هدایت خدا است که هر که را بخواهد هدایت می‌کند و کسی را که گمراه سازد هدایت‌کننده‌ای ندارد. همچنین آیه ۲۷ سوره حشر می‌فرماید: اگر این قرآن را بر کوهی نازل می‌کردیم، آن را از مشاهده عظمت حق خاشع و تکه‌تکه می‌دیدی و این مثل‌ها را برای مردم می‌زنیم تا شاید اندیشه کنند.

درک حقیقت آیه شریفه، دشوار است که آیا مقصود این است که اگربه جای انسان، کوه مخاطب قرار می‌گرفت تکه تکه می‌شد یا مقصود این است که اگر کوه صلاحیت خطاب داشت، با آن همه استحکام و بزرگی جا داشت تکه تکه گردد. در هر حال،این اندازه روشن است که می‌خواهد به انسان بفهماند که قرآن به قدری بلندمرتبه و عظیم و زیبا و متناسب با عواطف و احساسات بشر است که باید هر انسانی در برابر آن، بر خود بلرزد و سر تسلیم فرود آورد.پس چه شده است که بیشتر انسانها در برابر آیات حق، بی تفاوت یا معاندند و یا آن گونه که شایسته است بدان بها نمی‌دهند؟ سراین مطلب را در کجا باید جست‌وجو کرد. ازآیات قرآن به خوبی استفاده می‌کنیم که سخت دلی و قساوت قلب نقش به سزایی در این گرایش ایفا می‌کند.

پیامبران با تمام توان تلاش می‌کردند که مردم در خانه خدا را بزنند. اما آنها نمی‌زدند.قرآن در سوره انعام آیات ۴۳-۴۴ می‌فرماید: ما به سوی امتهای پیش از تو پیامبرانی فرستادیم سپس آنها را به بلایایی گرفتار ساختیم تا شاید تضرع کنند. چرا وقتی بلا نازل شد تضرع نکردند؟ بلکه دلهایشان سخت گشته بود و شیطان کردارشان را در نظرشان زیبا جلوه می‌داد.طبق این آیات خدا ابتدا رسولانی برای ارشاد مردم می‌فرستاد، ولی مردم از پذیرش دعوت آنها خودداری می‌کردند و خداوند آنها را به انواع گرفتاری‌ها مبتلا می‌ساخت. سپس این ایستادگی‌ها در برابر پیامبران سخت دلی و قساوت بود و این قساوت هم از اشتغال و سرگرمی به امور دنیا ناشی می‌شد.از نشانه‌های قساوت قلب، احساس سنگینی در عبادت و مناجات با خداست.

راز و نیاز با خدا نه تنها بر اولیا سنگین نیست بلکه تمام بهجت و انبساط روحی آنان بر خاسته ازآن است. حلاوت مناجات با خدا برای انبیا و روندگان راهشان بزرگترین دلخوشی بوده است. مشاهده مقامات و عظمت حضرت حق در حال عبادت، بیش از هر وقت دیگراست که لذت‌ها و نشاط‌ها دارد. حال کسی که از مناجات خدا بی بهره است و لذت نمی‌برد باید بداند به مصیبت بزرگی گرفتار شده است که ازآن غافل است.

سرچشمه این مصیبت سخت دلی است و ریشه سخت دلی گناه و روی آوردن به زخارف دنیا و وسوسه‌های شیطان است.قساوت و سخت دلی که سد باب برکات، بر دلهاست. لازم لاینفک انسان نیست، چنین نیست که افراد سخت دل از مادر متولد گردند، بلکه سخت دلی به منزله درختی است که بذرش اعمال انسان است. اعمال و گرایشات یک فرد، رفته رفته قوه مدرکه او را به گونه‌ای می‌سازند که حقایق را آن گونه که هست درک نمی‌کند و در نتیجه انعطاف پذیری او در برابرمواعظ و عبرت آورها کم می‌گردد. این حقیقتی است که خدای تعالی در کتاب مجیدش به بهترین صورت بیان داشته است. درباره بنی اسرائیل در سوره مائده آیه ۱۳ می‌فرماید: به واسطه پیمان شکنی آنها را از رحمت خود دور راندیم و دلهایشان را سخت کردیم و به دنبال این سخت‌دلی، سخن خدا را تحریف کردند و بخشی ازآنچه را به آنها گوشزد شده بود فراموش کردند.