۹ آبان ۱۳۰۴ ـ روزی که به سلطنت قاجارها پایان داده شد ـ اشاره ای به قرارداد هرات

در پی یک رشته تظاهرات در تهران و شهرهای دیگر که چهار روز طول کشیده بود و تظاهرکنندگان خلع قاجاریه از سلطنت را درخواست کرده بودند، نهم آبان ۱۳۰۴ (در آن سال مصادف با ۳۱ اکتبر ۱۹۲۵ …

در پی یک رشته تظاهرات در تهران و شهرهای دیگر که چهار روز طول کشیده بود و تظاهرکنندگان خلع قاجاریه از سلطنت را درخواست کرده بودند، نهم آبان ۱۳۰۴ (در آن سال مصادف با ۳۱ اکتبر ۱۹۲۵ میلادی)، مجلس شورای ملی طرح نمایندگان را مبنی بر خلع قاجاریه تصویب کرد که متن طرح با جمله «به منظور تامین سعادت ملت ایران ...» آغاز شده بود. طبق تحقیق برخی از مورخان برپایه خاطرات رجال وقت، تظاهرات چهار روزه با نقشه قبلی و طبق برنامه! صورت گرفته بود.

نمایندگان در همین جلسه سردار سپه، ژنرال رضاخان پهلوی، را با لقب «والاحضرت اقدس» به عنوان رئیس موقت کشور تعیین کردند و کار اصلاح قانون اساسی و تعیین تکلیف قطعی ریاست کشور را برعهده مجلس موسسان قرار دادند.

در جلسه نهم آبانماه مجلس شورای ملی، دکتر مصدق نماینده تهران با دادن سمت ریاست موقت کشور به سردار سپه (رضاخان پهلوی) به دلیل داشتن سابقه قلدری کردن و بی اعتنایی به برخی از نظامات مخالفت کرده بود و اصولا سپردن چنین مقامی را در آن وضعیت (درجریان اصلاح و بازنگری قانون اساسی و احتمال اعمال نفوذ و فشار) به یک نظامی، به مصلحت ندانسته بود. با وجود این مخالفت، این طرح فوری فقط پنج رای مخالف داشت. قبلا هم دولت با بازگشت سلطان احمدشاه قاجار که در اروپا بود به وطن، مخالفت کرده بود. در آن روز میان مردم شایع کرده بودند که با خلع قاجاریه، نظام حکومتی ایران جمهوری و رئیس کشور انتخابی خواهد شد. قبلا ژنرال رضاخان هم از جمهوری شدن ایران جانبداری کرده بود.

در همین روز و اندکی پس از رای گیری در مجلس، این قضیه به سفارتخانه ها اعلام شد و بوذرجمهری شهردار وقت تهران تلفنهای کاخ گلستان ( میدان ارگ ــ ۱۵ خرداد ) محل اقامت محمد حسن میرزا ولیعهد را قطع و پس از اخراج زنان احمدشاه و خانواده سلطنتی از آنجا، درها را مهر و موم کرد.

بعدا شهربانی (پلیس تهران) درباریان را بازداشت و دولت با تامین پنج هزار تومان هزینه، محمد حسن میرزا را روانه اروپا کرد. احمد شاه که در فرانسه بود پس از آگاه شدن از خلع قاجاریه؛ به عمل مجلس اعتراض کرد، ولی تا آن زمان بسیاری از دولتهای اروپایی و سایر ملل دولت موقت تهران را به رسمیت شناخته بودند و برای احمدشاه و همراهانش راهی جز درخواست پناهندگی باقی نمانده بود و به این ترتیب سلسله ای که در طول حکومت ۱۳۰ ساله خود (از تاجگذاری آغامحمدخان در سال ۱۷۹۵میلادی) برای ایران چیزی جز بدبختی به بار نیاورده بود منقرض شد.

قاجارها از یک ایل مغول تبار بودند و نام این ایل از اسم «قاجار نویان» امیر زاده مغول گرفته شده بود. با وجود انقراض دودمان قاجارها، مقامات بالای دولتی تقریبا دست نخورده باقی ماندند! و بنا براین، حل مسائل ایران به درازا کشید و ....

در دوران قاجاریه بود که ایران به قهقرا رفت، از قافله پیشرفت عقب افتاد و از لحاظ ارضی، خیلی کوچک شد. دو قرارداد ترکمنچای و هرات که مورخان آنها را «ننگین» می خوانند در زمان همین دودمان امضا شد.

هر استاد تاریخ معاصر ایران و هر نویسنده تاریخ عهد قاجاریه در بیانات و نوشته هایش از قرارداد چهارم مارس ۱۸۵۷ انگلستان با ایران که در پاریس تنظیم و امضا و در بغداد مبادله شد به عنوان نمونه بارزی از تحمیلات عصر استعمار (به سبک قدیم) و منحوستر از عهدنامه ترکمن چای نام برده و از ایرانیان خواسته است که آن را به دقت بخوانند و از یاد نبرند که «ضعف نظامی» و «نداشتن مدیران و رجال دلسوز» بدبختی بزرگی برایشان بود. گرچه فصل هفتم این قرارداد که منجر به جدایی هرات و مناطق اطراف آن شد به دولت ایران این حق را داده است که اگر از ناحیت افغانستان احساس خطر کند بتواند لشکر به افغانستان بکشد و منطقه خطر را متصرف و اصحاب خطر را تنبیه و مجازات کند. دراین قرارداد ۱۵ فصلی، تنها همین امتیاز به ایران داده شده بود و این کوتاه آمدن لندن هم به این سبب بود که سربازان ایرانی سریعا مناطق غربی افغانستان امروز را که انگلیسی ها می خواستند برای جلوگیری از پیشروی روسها به سوی آسیای جنوبی در اختیار گیرند تخلیه کنند. انگلیسی ها که به منظور فشار وارد آوردن بر ایران جهت تخلیه هرات و مناطق غربی افغانستان؛ بوشهر، چند جزیره و مناطق دیگری در جنوب وطن ما را تصرف کرده بودند نیروی زمینی کافی در هندوستان نداشتند که برای خلع ید از ایران به افغانستان بفرستند. به علاوه احتمال کمک نظامی روسیه هم به ایران می رفت. اشاره به سایر فصول قرارداد دردآور است ازجمله اصل چهارم قرارداد مبنی بر مجبور کردن ایران به عفو ایرانیانی که در این جریانات از انگلیسی ها حمایت کرده بودند و ....