از متادون تا یائسگی مردانه

گفت وگو با دکتر محمدرضا صفری نژاد درباره تأثیر متادون بر رابطه زناشویی

متادون داروی مخدر صنعتی قوی‌ای است که کمتر از مورفین و هرویین اعتیادآور است و غالبا به‌عنوان داروی نگهدارنده برای مهار اعتیاد به هرویین و موادمخدر به کار می‌رود. این دارو در آلمان ساخته شد...

بنا به یک روایت مشهور «دولوفین» نام تجاری دارو از نام آدولف هیتلر گرفته شده، اما ترجمه لاتین این کلمه، معادل با عبارت «پایان درد» است؛ پایانی که شاید فرد را از اعتیاد به مورفین و هروئین برهاند و با نشئگی شروع شود اما درنهایت ممکن است ذره‌ذره با نمایان‌کردن اختلال‌های دیگری مانند اختلال‌های جنسی همراه شود. با دکتر محمدرضا صفری نژاد، استاد اورولوژی و رییس انجمن علمی سلامت خانواده درباره همین موضوع گفت‌وگو کرده‌ایم.

▪ متادون چگونه روی عملکرد جنسی و باروری مردان تاثیر می‌گذارد؟

برای درک و فهم آسان این مساله، بهتر است ابتدا در مورد فیزیولوژی تولیدمثل در مردان توضیحی بدهیم. در بدن مرد و زن محوری وجود دارد که در بالا از مغز شروع و در پایین به بیضه و تخمدان ختم می‌شود. اسم این محور در مردان، محور هیپوتالاموس- هیپوفیز- بیضه است. هیپوتالاموس هورمونی ترشح می‌کند که از راه خون وارد هیپوفیز و باعث می‌شود دو هورمون جنسی (LH, FSH) ترشح شود. این دو هورمون با تاثیر بر بیضه‌ها، باعث تولید اسپرم و هورمون مردانه (تستوسترون) می‌شوند.

مصرف متادون از چند طریق می‌تواند باعث آسیب به قدرت باروری و بروز اختلال‌های جنسی در مردان شود؛ مهار ترشح هورمون جنسی از هیپوتالاموس که در این حالت دیگر هیپوفیز دو هورمون جنسی را تولید نمی‌کند و باعث آسیب به قدرت باروری و عملکرد جنسی فرد می‌شود. افزایش هورمون پرولاکتین خون نیز عملکرد هیپوتالاموس را که منجر به تولید هورمون‌های جنسی می‌شود، مهار می‌کند. به علاوه متادون می‌تواند به‌صورت مستقیم اثر سمی بر بیضه‌ها داشته باشد و در نهایت باعث کاهش فعالیت بیضه شود. درواقع موادمخدر و متادون باعث کاهش و از بین رفتن میل جنسی، اختلال نعوظ و اختلال در انزال می‌شوند. حدود ۷۵ درصد بیماران دچار کاهش یا از بین رفتن میل جنسی، حدود ۷۰ درصد دارای مشکل برانگیختگی جنسی و ۶۰ درصد مشکل در رسیدن به ارگاسم خواهند بود. البته باید گفت علت مشکل‌های جنسی در مردانی که تحت‌درمان با متادون هستند، فقط محدود به این سه مکانیسم نیست. معمولا این بیماران دچار مشکلات عدیده روانی، خانوادگی و اقتصادی-اجتماعی نیز هستند و ممکن است داروهای دیگری هم مثل داروهای ضدافسردگی مصرف کنند.

▪ مهم‌ترین عاملی که در مصرف‌کنندگان متادون منجر به بروز اختلال جنسی می‌شود، چیست؟

به‌طورکلی اختلال در نعوظ جسمی ۳ علت بزرگ دارد؛ هورمونی، عروقی و عصبی. گرچه در شرایط طبیعی فقط ۲ درصد اختلال نعوظ به دلیل اختلال‌های هورمونی است اما در این بیماران احتمال اینکه منشاء اختلال نعوظ، هورمونی (کاهش تستوسترون خون و افزایش پرولاکتین خون) باشد، بسیار زیاد است. معمولا منشاء اصلی مشکلات جنسی در این مردان، کاهش هورمون تستوسترون است که در خون به دو شکل آزاد (حدود ۲ درصد تستوسترون) و متصل به گلوبولین و آلبومین وجود دارد. جالب است بدانید فقط تستوسترون آزاد نقش موثری در عملکرد جنسی دارد بنابراین باید میزان تستوسترون آزاد خون در این افراد اندازه‌گیری شود. در شرایط عادی، میزان اختلال نعوظ در افراد سیگاری قهار، ۲ برابر افراد غیرسیگاری است، با توجه به اینکه اغلب معتادان معمولا سیگار نیز می‌کشند. بروز مشکل در عملکرد جنسی در آنها بیش از این خواهد بود. معمولا با افزایش سن، از میزان هورمون تستوسترون کاسته و حالتی ایجاد می‌شود که به آن «یائسگی مردانه» می‌گویند. در بیماران مردی که متادون مصرف می‌کنند همین حالت یائسگی مردانه ایجاد می‌شود. اگر میزان غلظت تستوسترون خون در افراد مسن، کمتر از میزان حداقل در افراد جوان باشد به اصطلاح به آن «یائسگی مردانه» یا «کم‌کاری غدد جنسی» (بیضه‌ها) می‌گویند. این تغییر هورمونی باعث ایجاد مجموعه‌ای از علایم جسمی و روانی می‌شود. کاهش میل جنسی، تحلیل رفتن توده عضلانی بدن همراه با کاهش قدرت عضلانی، کاهش توان عملکرد فیزیکی و گاهی ذهنی، افسردگی، تغییر در رفتار، خستگی، تحریک‌پذیری و گرگرفتگی از علایم اصلی کاهش تستوسترون در مردان است. غالبا علایم فوق به افزایش سن و پیری نسبت داده می‌شود، در حالی که این‌طور نیست.

▪ آیا کاهش هورمون مردانه با علایم دیگری نیز همراه است؟

بله، علاوه بر اختلال‌های جنسی و آسیب به قدرت باروری، این افراد دچار خستگی، تغییر خلق، کاهش فعالیت فیزیکی، پوکی استخوان، اختلال خواب، کوچک‌شدن عضلات و کاهش قدرت عضلانی و ریزش موی بدن می‌شوند. درمان جایگزین مناسب نه‌تنها باعث بهبود اختلال‌های جنسی، بلکه بهبود کیفیت زندگی بیمار و کاستن از عوارض اعتیاد می‌شود. البته همانقدر که در این شرایط تجویز هورمون مردانه می‌تواند مفید باشد، اگر به‌طور نامناسب تجویز شود، باعث عوارض بسیار شدید از جمله تحلیل رفتن بیضه‌ها خواهد شد. بنابراین درمان این بیماران باید حتما به وسیله فرد متخصص در این زمینه انجام شود. در مواردی هم که افزایش پرولاکتین خون عامل ایجاد این مشکل باشد، برای کاهش میزان پرولاکتین، دارو تجویز می‌شود. پرولاکتین، هورمونی زنانه است که باعث ترشح شیر می‌شود و افزایش این هورمون در مردان با اختلال نعوظ و کاهش میل جنسی همراه است. با اینکه سابق بر این داروهایی که برای کاهش پرولاکتین خون تجویز می‌شد، دارای عوارض زیادی بود ولی اکنون داروهای کم‌عارضه و موثرتری در دسترس هستند. البته سایر علل مهم اختلال نعوظ مثل مصرف داروهای مختلف و ابتلا به دیابت را هم باید مدنظر داشت. اگر بیمار مبتلا به اختلال نعوظ که تحت‌درمان با متادون‌ است، به دیابت یا فشارخون نیز مبتلا باشد، درمان مشکل‌تر خواهد بود.

▪ اشاره کردید اغلب این بیماران با مشکلات عدیده روانی – خانوادگی نیز مواجه هستند، آیا وجود این مشکل‌ها می‌تواند عملکرد جنسی فرد را تحت‌تاثیر قرار دهد؟

بله، علاوه بر مشکلات جسمی و فیزیولوژیک، معمولا این افراد با مشکلات عدیده روان‌شناسی و روان‌پزشکی مواجه هستند که در عملکرد جنسی آنها تاثیر سوء بسزایی دارد. عمده‌ترین این مشکلات عبارتند از: اضطراب، افسردگی، اختلاف با همسر، خانواده و اجتماع، مشکلات اقتصادی و عدم آگاهی کافی. معمولا به علت سال‌ها اعتیاد بنیان خانوادگی این بیماران سست است و بروز اختلال‌های جنسی باعث می‌شود به دامنه این مشکلات افزوده شود و گاهی شاهد طلاق در این خانواده‌ها باشیم. درمان مشکلات جنسی این بیماران مستلزم تشخیص علل ایجادکننده است. معمولا برای درمان، تیمی متخصص لازم است چراکه زندگی این افراد از جنبه‌های مختلفی آسیب دیده است. فردی که به علت اعتیاد کار خود را از دست می‌دهد و بیکار است، خانواده وی از هم می‌پاشد و به مقدار زیادی مقروض شده، مشکلات جنسی وی نیازمند درمان‌های تخصصی در تمامی جوانب است.

▪ حرف آخر؟

برخلاف تصور افرادی که سال‌هاست از «متادون» استفاده و فکر می‌کنند معتاد نیستند، از نظر علم پزشکی کسانی که متادون مصرف می‌کنند، معتاد به موادمخدرند و فردی که در روز مثلا ۱۰۰-۵۰ میلی‌گرم متادون مصرف می‌کند، معتاد به موادمخدر است.

راضیه پاشایی