۱۰ راهکار سلامت سیستم عصبی

مغز یکی از مهم ترین اجزای حیاتی انسان محسوب می شود که نقش مهمی در سلامت کل بدن دارد, اما متاسفانه اغلب افراد به سلامت آن کمتر توجه می کنند

مغز یکی از مهم‌ترین اجزای حیاتی انسان محسوب می‌شود که نقش مهمی در سلامت کل بدن دارد، اما متاسفانه اغلب افراد به سلامت آن کمتر توجه می‌کنند.

بد نیست بدانید مغز مانند سایر بخش‌های بدن با افزایش سن دستخوش تغییر شده و دچار تحلیل و فرسودگی می‌شود بنابراین اگر برای حفظ و مراقبت آن در طول زندگی کاری نکنیم، ممکن است رو به زوال برود.

یکی از مشکلاتی که معمولا با افزایش سن و آغاز دوران پیری با آن روبه‌رو هستیم، بیماری دمانس یا زوال مغز است که آلزایمر یکی از موارد شایع آن است.

تغییرات آسیب‌شناختی این بیماری برای نخستین بار سال ۱۹۰۷ توسط پزشک آلمانی به نام آلوپس آلزایمر شرح داده شد و به افتخار او، نام این بیماری را آلزایمر گذاشتند.

این پزشک آلمانی پی برد که رسوب غیرعادی برخی مواد پروتئینی در درون و بیرون سلول‌های مغز است که باعث اختلال در ارتباط سلول‌های آن با یکدیگر و مانع رسیدن پیام‌های عصبی می‌شود.

در نتیجه کارکردهای عصبی، یکی پس از دیگری مختل شده و از بین می‌رود و درنهایت تحلیل پیش‌رونده سلول‌های مغز و کوچک شدن غیرطبیعی آن رخ می‌دهد.

اگرچه هنوز علت دقیقی برای این بیماری شناخته نشده، اما محققان عوامل متعددی مانند بیماری‌های قلبی عروقی، تغذیه‌ای، محیطی، بیولوژیکی و رفتاری را در بروز آن موثر می‌دانند.

تحقیقات نشان می‌دهد عوامل اصلی در بروز آلزایمر در هر فرد عبارتند از: افزایش سن، ارث، هرگونه ضربه و آسیب به سر، بالا بودن قند، فشار یا چربی خون، عدم تحرک و وزن بالا، سیگار کشیدن و در معرض دود سیگار بودن به طور مداوم، انزوا و دوری از اجتماع، استرس و فشارهای عصبی، تغذیه ناسالم و کم بودن فعالیت ذهنی.

● پیشگیری همیشه بهتر از درمان است

همان‌طور که شما هم می‌دانید، بسیاری از بیماری‌ها قابل پیشگیری‌اند، اما دسته‌ای از بیماری‌ها وجود دارند که وراثت نقش اصلی را در بروز آنها دارد و قابل پیشگیری نیستند.

متاسفانه آلزایمر هم جزو این دسته از بیماری‌هاست و ارث و پیری از عوامل اصلی بروز آن است، اما این بدان معنی نیست که ما دست از تلاش برای غلبه بر عوامل خطر برداریم، زیرا می‌توانیم با تغییر در شیوه زندگی، عوامل خطر را کم کرده و در جهت حفظ هرچه بیشتر سلامت مغز گام برداریم.

ما در اینجا ۱۰ راهکار پیشگیرانه را که نقش مهمی در سلامت سیستم عصبی ـ مغزی دارد، به شما پیشنهاد می‌کنیم.

به تغذیه سالم خود در تمام مراحل زندگی اهمیت دهید. شاید در سنین جوانی خیلی این مهم را درک نکنید، ولی حتما اهمیت آن را در دوران پیری لمس خواهید کرد بنابراین با تغذیه سالم از کودکی، دوران پیری خود را بیمه کنید. مغز نیز مانند سایر اعضای بدن به ورزش و فعالیت نیاز دارد. ورزش مغز همان فعالیت‌های ذهنی است.

تحقیقات نشان داده افرادی که فعالیت‌های ذهنی بیشتری دارند، کمتر به آلزایمر دچار می‌شوند. سعی کنید در فعالیت‌های اجتماعی حضور پررنگی داشته باشید؛ زیرا فعالیت‌های اجتماعی مغز را فعال‌تر و همچنین روحیه شما را شاداب‌تر می‌کند. همه ما بارها این جمله را شنیده‌ایم که عقل سالم در بدن سالم است.

برای داشتن بدن سالم، تنها تغذیه مناسب کفایت نمی‌کند؛ بلکه باید به ورزش کردن نیز اهمیت دهیم. فعالیت‌های جسمی علاوه بر ارتقای سلامت جسمی، ضامن سلامت فکر و روح ما نیز است. بنابراین هرچه فعالیت‌های جسمی بیشتری داشته باشید، شانس ابتلا به این بیماری در شما کمتر خواهد شد.

سعی کنید شیوه زندگی خود را به گونه‌ای تغییر دهید یا اصلاح نمایید که آرامش روحی و روانی بالایی داشته باشید. آمارها نشان می‌دهد افرادی که در طول زندگی آرامش بیشتری داشته‌اند، کمتر به آلزایمر دچار شده‌اند.

از عوامل دیگری که می‌تواند زمینه‌ساز ابتلا به این بیماری باشد، ضربه به سر است. بنابراین از هرگونه ضربه به سر پیشگیری کنید.

پیشگیری و درمان بموقع بیماری‌ها و همچنین معاینات دوره‌ای می‌تواند در پیشگیری از آلزایمر تاثیر زیادی داشته باشد.

آلاینده‌های موجود در هوای شهرها بخصوص سرب موجود در آن آسیب‌های غیرقابل جبرانی را بر سلامت وارد می‌کند. از جمله این آسیب‌ها می‌توان به بیماری آلزایمر اشاره کرد. بنابراین یکی از راه‌های پیشگیری از این بیماری فرار از شهرهای آلوده و سکونت در مناطق خوش‌آب و هواست.

● بازگشت به جامعه به کمک توانبخشی

بیماری آلزایمر بتدریج باعث کاهش عملکردهای ذهنی و به دنبال آن عملکردهای جسمانی می‌شود و حتی انجام فعالیت‌های روزانه مانند حمام کردن، لباس پوشیدن، غذا خوردن و بهداشت شخصی را دچار اختلال می‌کند. بنابراین در کنار مراقبت‌های فیزیکی و جسمانی برای حفظ کیفیت زندگی بیمار و خانواده، حفظ توانمندی‌های موجود بیمار اعم از توانایی‌های ذهنی و جسمی از مهم‌ترین اهداف مراقبت از این بیماران است.

توانبخشی درواقع فرآیندی است که هدفش توانا ساختن شخص دارای اختلال برای رسیدن به یک سطح ذهنی، جسمی، روانی و کارکردی مناسب است.

توانبخشی در بیماران آلزایمری اهمیت بالایی دارد؛ زیرا علاوه بر کاستن از تاثیرات ناتوانی، فرد را برای رسیدن به استقلال، خودگردانی و داشتن زندگی با کیفیت بهتر توانا می‌سازد. بنابراین توانبخشی تنها کنترل پیشرفت بیماری نیست؛ بلکه با توانبخشی می‌خواهیم بیمار به جامعه برگردد و فرصت‌ها و امکانات تازه‌ای برای زندگی به دست آورد.

از طرفی با حفظ توانایی‌های موجود بیمار می‌توانیم وابستگی او را به دیگران کمتر کنیم و از این طریق حس اعتماد به نفس و خودباوری و اطمینان و آرامش او افزایش می‌یابد و در چنین شرایطی، روحیه و خلق و خوی او نیزخیلی بهتر خواهد شد.

بسیاری از فعالیت‌های توانبخشی را می‌توان براحتی و تنها با برنامه‌ریزی منظم روزانه در جریان زندگی عادی و خیلی طبیعی به کار بست.

نکته پراهمیت در این زمینه این است که بیمار مبتلا به آلزایمر به دلیل ضعف قوای جسمی و ذهنی قادر به این برنامه‌ریزی نیست و تنظیم یک برنامه روزانه باید از سوی مراقبان یا اعضای خانواده صورت گیرد. قبل از تنظیم هر برنامه و انتخاب هر فعالیت باید به نکاتی توجه کرد. از جمله این‌که برای انجام هر فعالیت باید بیمار را تشویق کرد، اما هرگز او را مجبور به انجام آن نکرد.

همچنین سطح دشواری فعالیت‌ها باید با توان و علاقه بیمار متناسب باشد، به طوری که قدرت انجام آن را داشته و برایش شیرین و جذاب باشد. لازم است بدانید اگر از بیمار کاری را بخواهید که انجام آن برایش دشوار باشد، نه‌تنها به او کمک نکرده‌اید؛ بلکه اعتماد به نفس او را نیز کاهش داده‌اید.

برخی از فعالیت‌ها خیلی معمول نیست. در این موارد شما می‌توانید با استفاده از شیوه بازی و تفریح و مسابقه به کمک سایر اعضای خانواده بویژه کودکان و نوجوانان به نتیجه برسید.

پیش از شروع هر فعالیت و حتی حین انجام آن باید نسبت به میزان آمادگی جسمانی، خلقی و عاطفی بیمار آگاهی کامل داشته باشید، مثلا گرسنه نباشد، خوابش نیاید، حوصله داشته باشد و...

با انجام فعالیت‌های متناسب با سطح توانایی‌های بیمار، می‌توان به تحریک قوای بدنی و ذهنی او پرداخته و مهارت‌های حرکتی درشت و ریز را در او تقویت کنیم.

درواقع با توانبخشی صحیح می‌توان حواس پنجگانه (حسی) بیمار را تحریک و تقویت کرد. همچنین قوای مختلف شناختی و مهارت‌های حرکتی درشت و ظریف در وی تقویت خواهد شد. تحریک حواس پنجگانه باید به گونه‌ای باشد که موجب تحریک بخش‌های مختلف ذهن و مغز شود و در نتیجه فعالیت‌های شناختی در بخش‌های مختلف حافظه فعال شود.

● فعالیت‌هایی که مهارت‌های حرکتی را تقویت می‌کند

مهارت‌های حرکتی شامل دو دسته، مهارت‌های حرکتی درشت و مهارت‌های حرکتی ظریف می‌شود. برای تقویت مهارت‌های حرکتی درشت، با بیمار به پیاده‌روی بروید، بازی‌های مختلف با توپ را به شکل بسیار ساده‌ای از والیبال، بسکتبال، تنیس و... تمرین کنید.

انواع بازی‌های هدف‌گیری و پرتاب حلقه یا پرتاپ توپ در یک سبد که در فاصله مناسبی قرار دارد، بازی‌های مناسبی در این زمینه به شمار می‌روند.

همچنین انجام حرکات موزون همراه موسیقی، عبور از روی مانع، عبور از زیر مانع (طناب)، دویدن آهسته، جابه‌جا کردن برخی اشیاء همه از تمرین‌های خوب در این زمینه به حساب می‌آیند.

مهارت‌های حرکتی ظریف شامل کارهایی مانند پوست کندن میوه و نقاشی کردن است. کارشناسان معتقدند نقاشی کردن به بیمار کمک می‌کند در بیان احساساتش موفق‌تر باشد. همچنین از طریق نقاشی می‌تواند شیوه‌ای برای ارتباط با دنیای پیرامون و اطرافیان بیابد. به هماهنگی چشم و دست بیشتری رسیده و در نتیجه در انجام فعالیت‌های روزمره مثل غذاخوردن و لباس پوشیدن موفق‌تر باشد.

درست کردن کارت پستال، رنگ کردن اشکال طراحی شده (توجه به این نکته ضروری است که اشکال مورد استفاده حتی‌الامکان نباید بچه‌گانه باشد)، بریدن و چسباندن برخی اشکال از داخل روزنامه، مجلات و...، رنگ کردن سفال و تخم مرغ، گلوله کردن کلاف نخ، باز کردن در شیشه، قوطی کنسرو، پهن کردن لباس روی بند و گیره زدن به آنها، بافتن با میل بافتنی پلاستیکی و دوختن با استفاده از سوزن پلاستیکی، ضرب گرفتن با انگشتان روی میز، خشک کردن گل‌ها و چسباندن آنها روی مقوا و تهیه کارت پستال، پر رنگ کردن طرح نقطه‌چین شده، بازی وصل کردن نقطه‌ها به هم، جداسازی اجزای شبیه به هم مانند انواع حبوبات، پیچ‌ها و مهره‌ها، سکه‌های پول، قطعه‌های پلاستیکی و رنگارنگ به کمک انگشتان، گیره، پنس، قاشق و ریختن آنها در ظرف‌ها یا جعبه‌های جداگانه، بریدن اشکال و تصاویر مختلف گل‌ها، اشخاص، اشکال هندسی یا تکه‌هایی از پارچه، صفحات روزنامه و مجله، کتاب‌های کهنه و دور ریختنی و چسباندن آنها روی یک تکه مقوا و تهیه یک کارت پستال یا تابلو همه از فعالیت‌های تقویت‌کننده مهارت‌های حرکتی ظریف به حساب می‌آیند.

همچنین شما می‌توانید از آنها در آشپزی (خرد کردن، پاک کردن) و باغبانی (آب دادن به گل‌ها و وجین کردن)، ساختن انواع کار دستی که در آنها بیمار به انجام حرکاتی مانند گرفتن، برداشتن، نگه داشتن، بریدن یا قیچی کردن، چسباندن و... می‌پردازد، کمک بگیرید.

فعالیت‌هایی که تقویت‌کننده مهارت‌های اجتماعی ـ کلامی است:

توانبخشی در بیماران آلزایمری تنها به تقویت مهارت‌های حرکتی خلاصه نمی‌شود بلکه لازم است مهارت‌های اجتماعی و کلامی نیز در آنها تقویت شود. برای تقویت مهارت‌های اجتماعی کارهای زیر را به شما پیشنهاد می‌کنیم.

با بیمار به پارک، مکان‌های تفریحی و عمومی مثل بازار و مراکز خرید، آرایشگاه، مسجد و... یا به منزل دوستان و اقوام بروید. با او ماشین‌سواری کنید. در منزل خود میهمانی ترتیب دهید. با یکدیگر و در کنار سایر اعضای خانواده غذا صرف کنید. هنگام عصر در کنار او بنشینید و عصرانه میل کنید.

به بیمار کمک کنید برای پرندگان دانه بریزد یا به ماهی‌ها غذا بدهد. با همکاری سایر اعضای خانواده و بیمار نمایش و پانتومیم با موضوعات اجتماعی و ساده اجرا کنید.

اگر می‌خواهید مهارت‌های کلامی بیمار نیز تقویت شود می‌توانید با بیمار قرآن، کتاب، روزنامه، مجله و داستان بخوانید. البته به هیچ وجه انتظار نداشته باشید فقط کتاب را در اختیار وی قرار داده و او خود با این یادآوری شما به خواندن ادامه دهد بلکه در تمام طول مدت زمانی که به این کار اختصاص داده‌اید باید در کنار او نشسته و وی را همراهی کنید.

حال از بیمار بخواهید داستانی را که خوانده یا فیلمی را که دیده تعریف کند. انواع بازی با کلمات را با او تمرین کنید مثلا در یک زمان محدود هر چه می‌تواند کلمه بگوید یا یک درجه دشوارتر در یک زمان مشخص هرچه می‌تواند کلماتی را که با یک حرف شروع یا با یک حرف تمام می‌شود را نام ببرد.

و باز هم دشوارتر این‌که در یک زمان مشخص هرچه می‌تواند نام دختر، پسر، شهر، ماشین و... بگوید که همه با یک حرف شروع می‌شوند. از او بخواهید کلمات به هم ریخته را مرتب کند و با آنها جمله بسازد یا جمله ناتمامی را که فعل ندارد یا چند کلمه از آن جا افتاده را تکمیل کند.

این کار را می‌توان به صورت کتبی یا شفاهی انجام داد. با او بازی تکمیل ضرب‌المثل انجام دهید، بخشی را شما بگویید و بقیه را از او بخواهید یا مشاعره کنید یا صرفا هر بیتی را که به خاطر می‌آورد بگوید. راجع به معنی ضرب‌المثل‌ها و شعرها با هم صحبت کنید.

با کلمات مترادف یا متضاد بازی کنید. شما یک کلمه بگویید و او مترادف یا متضادش را بگوید. معما طرح کنید. مثلا خصوصیات یک شی یا سخنی را بگویید و بیمار نام آن را بگوید مثلا گرد است، گرم است، نور دارد، بزرگ است تا او حدس بزند خورشید است. بازی‌هایی مثل منچ، شطرنج یا حل جدول نیز برای آنها بسیار سودمند است.

علاوه بر اینها، فعالیت‌های محرک و تقویت‌کننده عواطف مثبت نیز نباید فراموش شود. فعالیت‌هایی مانند موسیقی، نقاشی یا رنگ‌آمیزی اشکال، رایحه درمانی، تمرینات بدنی، حرکات نرمشی و ورزش، ماساژ درمانی و ایجاد اوقات شاد برای بیمار.

● انجمنی برای فراموشی

انجمن آلزایمر ایران اولین تشکل غیردولتی، آموزشی، درمانی، مراقبتی و توانبخشی آلزایمر در کشور است که توسط جمعی از افراد نیکوکار تاسیس شده و در حال حاضر عضو انجمن جهانی آلزایمر است.

این انجمن در راستای اهداف خود که ارتقای آگاهی عمومی نسبت به این بیماری و نیز بهبود کیفیت زندگی افراد مبتلا و خانواده‌هایشان است، با بخش‌های مختلف در جهت پیشگیری، کنترل و توانبخشی این دسته از بیماران به فعالیت‌هایی همچون برنامه‌های آموزشی و تفریحی، خدمات مشاوره، ویزیت پزشکی، برنامه‌هایی برای مراقبان این بیماران، خدمات حمایتی و تهیه لوازم مورد نیاز آنان و مرکز جامع نگهداری و توانبخشی روزانه در خدمت این بیماران می‌پردازد.

● هر فراموشی آلزایمر نیست

بیماری آلزایمر با یک‌سری علائم شناختی، عاطفی و رفتاری خود را نشان می‌دهد و زمان بروز آن در افراد مختلف متفاوت بوده و حتی ممکن است همه علائم در بیمار بروز نکند. شدت و تعدد علائم نیز با توجه به پیشرفت بیماری متفاوت خواهد بود، اما اولین و شایع‌ترین علامت، فراموشی است.

آیا اگر در کارهای روزمره خود دچار فراموشی شدیم، باید فکر کنیم به آلزایمر مبتلا شده‌ایم؟ مسلما خیر. اگرچه مشخصه اصلی آلزایمر فراموشی است، اما تنها با این علامت قابل تشخیص نیست؛ بلکه این بیماری با علائم دیگری همچون دشواری در انجام کارهای عادی، ضعف بیان و مشکلات گفتاری، عدم آگاهی از زمان و مکان، ضعف یا کاهش قضاوت و تصمیم‌گیری، مشکلات در تفکر ذهنی، جابه‌جا گذاشتن اجسام، تغییر در حالات و رفتار و خلق و خوی، تغییر در شخصیت و از دست دادن انگیزه و خلاقیت همراه است.

به طور کلی آلزایمر از شروع تا شدت گرفتن، سه مرحله دارد؛ در مرحله اول که به آن مرحله اولیه ـ‌ خفیف می‌گویند، علائم به صورت تدریجی و طی دو تا چهار سال بروز می‌کند. با پیشرفت بیماری مرحله دوم که همان مرحله میانی ـ متوسط است شروع می‌شود.

در این مرحله بسیاری از علائم در بیمار قابل تشخیص است و این مرحله شروع وابستگی وی به اطرافیانش خواهد بود.

معمولا طول مدت این مرحله دو تا ده سال است و بالاخره مرحله آخر یا مرحله نهایی ـ شدید که بیمار وابستگی کامل پیدا کرده و طول این مدت یک تا سه سال است.

بیماری آلزایمر علاوه بر علائم ذکر شده از طریق انجام تست‌های روانشناسی، آزمایش خون و سی‌تی‌اسکن قابل تشخیص است.

لیلا حفاریان

مسئول آموزش و پژوهش انجمن آلزایمر ایران