تصحیح متن یعنی احیای فرهنگ

کتاب «اصطلاحات صوفیان», متن کامل رساله «مرآت عشاق» با تصحیح و پژوهش و توضیحات خانم مرضیه سلیمانی اخیراً توسط انتشارات علمی و فرهنگی منتشر شده است

کتاب «اصطلاحات صوفیان»، متن کامل رساله «مرآت عشاق» با تصحیح و پژوهش و توضیحات خانم مرضیه سلیمانی اخیراً توسط انتشارات علمی و فرهنگی منتشر شده است. این کتاب یکی از فرهنگنامه های بسیار مهم تصوف و یکی از متون کلاسیک در این زمینه محسوب می شود. مقاله زیر، تلخیصی از سخنرانی استاد کامران فانی است که درباره این کتاب در سرای اهل قلم ایراد شده است.

«اصطلاحات صوفیان»، یک نسخه منحصربه فرد در شرح و توضیح اصطلاحات تصوف است که صفحه اول آن اسقاط شده و لذا نام مولف و تاریخ تالیف و برخی مشخصات ضروری مربوط به آن دردسترس قرار نگرفته است. شاید همین مساله هم سبب شده بود تا نسخه پژوهان یا محققان عرفان اهمیت آن را درنیابند. حتی مرحوم استاد دانش پژوه و آقای منزوی هم در فهرست های نسخ خطی خود، این کتاب را در کنار ده ها عنوان مشابه تحت نام «اصطلاحات صوفیان» آورده بودند. این نوع آثار در قرون گذشته بسیار تالیف شده و شامل آثاری از یک ورق تا چند ورق است. اما رساله مورد بحث ما تفاوت های چشمگیر با اینها دارد و نیازمند تصحیح جدی و دقیقی بود تا اهمیت آن دریافته شود. خوشبختانه با کار فشرده و طاقت فرسای خانم سلیمانی در طول یک دهه این اتفاق افتاد و یک تصحیح مناسب و دقیق از این اثر در دسترس قرار گرفت.

تصحیح متون کهن به صورت انتقادی و دقیق، اساساً یکی از مهم ترین رویدادهای جدید در جهان است. در ایران از حدود ۱۹۰۵ میلادی که علامه محمد قزوینی چاپ برخی متون مهم قدیمی را به صورت تصحیح شده و دقیق آغاز کرد، ما با این تجربه آشنا شدیم. تردیدی نیست که مهم ترین تجلیات فرهنگ پربار ایرانی و اسلامی در کتاب ها ثبت و ذخیره شده است.

متاسفانه در گذشته، در غیاب امکانات چاپ، نسخه هایی معدود از آنها تهیه می شده و بسیاری از این نسخه ها نیز در اثر فرسایش یا حوادث مختلف از بین می رفته یا دچار نقص می شده است. البته نسخه نگاران و نسخه پردازان و صحاف ها و وراق ها و همه کسانی که در تهیه این نوع آثار می کوشیدند، سهم بزرگی در حفظ میراث فرهنگی ما دارند. امروزه ما به برکت صنعت چاپ و روش های تصحیح انتقادی، این امکان را داریم که این یادگاری های فرهنگی را در اختیار همه مردم قرار دهیم. به همین دلیل، احیای اثری پرارزش و شناساننده فرهنگ ایرانی که تنها یک نسخه از آن باقی مانده یا در دسترس ماست، و انتشار آن در چند هزار نسخه، رویدادی باارزش است که اهمیت زیادی دارد.

ما تا زمانی که آثاری از بزرگان مان در دست نداشته باشیم، قادر به ارزیابی و تحلیل آرای آنان نخواهیم بود. حتی باید بگویم که تنها یک تصحیح از متون قدیمی هم کافی نیست بلکه هریک از آنها باید بارها تصحیح شوند تا در هر مرحله به پیشرفت و یافته های تازه برسند.

حتی بسیاری از پایان نامه های ارزشمند، با وجود یافته ها و مطالب پراهمیت، در قفسه کتابخانه ها خاک می خورند. انتشار این آثار به پیگیری مجدانه نیاز دارد؛ نظیر کاری که در مورد این کتاب صورت گرفت. در واقع پس از اتمام کار روی یک رساله، مرحله دیگری از پژوهش ها و کارهای مربوط به سامان دادن متن به عنوان یک کتاب باید آغاز شود و من شاهد بودم که به تدریج بر کمیت و کیفیت این تصحیح و این پژوهش افزوده می شد. در اینجا یک نکته مهم وجود دارد و آن اینکه مصحح و پژوهشگر به موازات تحقیق روی یک متن، همان قدر که موجب احیای متن و روشن شدن ابهامات آن می شود، خود نیز تاثیر می گیرد، خبره تر می شود و بر وسعت دانش و روحیه تحقیق افزوده می شود. من چون راهنما و مشاور مصحح بودم، مشاهده می کردم که طی بیش از یک دهه مرتباً درباره این کتاب تحقیق می کرد و اشکالات آن را کاهش می داد. مهم ترین موفقیت او در این زمینه، یافتن نسخه یی بدل برای «اصطلاحات صوفیان» و کشف نام اصلی آن یعنی «مرآت عشاق» بود. این کار با تفحص در متون پژوهشی مربوط به عرفان در یکی از آثار یوگنی ادواردویچ برتلس صورت گرفت.

برتلس از بزرگ ترین ایران شناسان به شمار می آید و مهم ترین کارش در عرصه تصحیح، مشارکت در همان شاهنامه معروف چاپ مسکو است. وی پژوهش های فراوانی در عرصه ایران شناسی و تصوف داشت که با مرگش نتوانست همه آنها را به پایان برساند. یکی از کتاب های او که به صورت دست نوشته هایی بازماند و پس از فوت او چاپ شد، در ایران به نام «تصوف و ادبیات تصوف» از سوی انتشارات امیرکبیر انتشار یافت. مترجم بخش های روسی این کتاب، آقای سیروس ایزدی بود که در اواسط دهه ۵۰ که من در بخش ویراستاری انتشارات امیرکبیر بودم، آن را برای چاپ به آنجا پیشنهاد داد.

در این کتاب یک بخش کوچک در توضیح اصطلاحات صوفیه وجود دارد که به صورت الفبایی جدید تدوین و منتشر شده است. در گذشته بیشتر این نوع کتاب ها به صورت ابجدی مرتب می شدند، اما در دوره های جدیدتر، همین روش مرسوم الفبایی موسوم به ابتثی که با آن آشناییم مورد استفاده قرار می گیرد. به نظر من سلیمانی خیلی هوشمندانه و در اثر دقت و مطالعه زیاد توانسته یکسانی متن برتلس و این رساله را دریابد. ابتدای نسخه منحصر به فرد موجود در دانشگاه تهران چیز دیگری است و انتهای آن هم با متن برتلس تفاوت دارد. مقدمه مفصل و مقدمه هایی در هر فصل نیز در این نسخه با نسخه برتلس وجود دارد که تفاوت آنها را باز هم بیشتر می کند، به همین جهت این یک موفقیت است که هم نسخه بدل و هم نام کتاب یافت شده است.

به نظر می رسد این اثر متعلق به قرن نهم یا دهم هجری باشد. ما این را بر اساس شواهد درون متن و مشابهت آن با متون مشابه در همین دوران می توانیم ابراز کنیم. مصحح هم در مقدمه در این باره توضیح داده است، اما بر اساس شواهد موجود فکر می کنم نباید امیدی به پیدا کردن نام نویسنده داشته باشیم زیرا نسخه منحصر به فرد این متن، صفحه آغاز ندارد و بعید است که نسخه دیگری داشته یا آغاز آن یافت شود. درباره تعلق آن به قرن نهم و به احتمال افزون تر قرن دهم، باید بدانیم که فرهنگنامه نویسی با این سبک و سیاق، در این دوران در شرق ایران و هند رواج بسیار داشت.

در میان فرهنگنامه ها، فرهنگ اصطلاحات مربوط به تصوف از گستره و جایگاه ویژه یی برخوردار بود، زیرا عرفان نفوذ بسیار گسترده یی در فرهنگ و ادبیات ایران داشت. دلیل اصرار عرفا به نوشتن چنین آثاری نیز، متهم شدن آنان به استفاده از اصطلاحات کفر آمیز یا حرام یا خلاف عرف و عادات عامه بود. آنان با تشریح و توضیح این اصطلاحات در پی برطرف کردن سوءتفاهم ها و تعارضات بودند. این تجربه ها وقتی زیاد شد، خود به خود موجب خلق آثار کیفی و مهمی در عرصه فرهنگنامه های عرفانی می شد. عرفان در قرن ششم هجری به صورت گسترده یی با شعر و ادبیات فارسی درآمیخت و بستر مناسبی برای بیان اندیشه ها و مضامین صوفیانه پدید آورد. این مساله تاثیرات شگرفی بر فرهنگ ما نهاد و عرفان و تصوف را به عنوان یکی از مهم ترین مولفه های فرهنگ ایرانی وارد زندگی و اندیشه مردم کرد. اما به همین دلیل، بر وجوه استعاری و چندمعنایی اصطلاحات عرفانی هم افزوده شد. این البته یکی از خصوصیات ادبیات است و به همین دلیل ادب عرفانی و شعر صوفیانه هم به صورت مضاعف رو به پیچیدگی نهاد. میل به تاویل و توضیح و شرح مصطلاحات صوفیانه، با توجه به این مسائل، امری طبیعی بوده و هنوز هم این نوع آثار نوشته می شوند.

اصطلاحات صوفیان یا مرآت عشاق، البته ویژگی دیگری هم دارد. در این کتاب، نکات مهمی در باب علم حروف و اطوار هفت گانه و برخی رموز مرتبط با تصوف کلاسیک، در مقدمه کتاب و مقدمه های هر قسمت مطرح شده است. این اطلاعات علاوه بر شرح اصطلاحات، موجب می شود که کتاب را در زمره منابع مهم سیر تصوف و مطالعه تغییرات و تطورات آن نیز مورد توجه قرار دهیم. نثر کتاب هم فارسی خوب و روانی است. بعضی جاها مغلق است اما در شرح کلمات، بسیار رسا و گاهی شاعرانه است. اتفاقاً نظر مولف ناشناخته کتاب هم معطوف به همین اصطلاحات شاعرانه بوده و نه اصطلاحات مدرسی و مالوفی که در کتاب های کهن تر غالباً می بینیم.

سلیمانی در این کتاب، در پایان هر بخش، تعلیقاتی اضافه کرده و اغلب منابع عرفان و تصوف و فرهنگنامه های آنها را از نظر گذرانده و چکیده یی از آنها را همراه با شواهد شعری و امثالهم ذکر کرده است. این کار علاوه بر مقایسه متن رساله با سایر متون عرفانی، یک ارزش دیگر هم دارد. در حقیقت یک نوع دایره المعارف اصطلاحات، بر اساس منابع متون در اختیار خواننده قرار گرفته است. استخراج و تهیه فهرست های متعدد و دقیق از آیات و شعر ها و امثال و اشخاص و احادیث و... هم یکی دیگر از کارهای مفید در این اثر است. متاسفانه جست وجو در بسیاری از متون و تصحیح ها، به دلیل نداشتن فهرست یا دقیق نبودن فهرست ها، دشوار است. اما استخراج فهرست های متعدد در اصطلاحات صوفیان، کار پژوهش را برای خوانندگان و محققان آسان می کند. این فهرست ها برای یک فرهنگنامه بسیار ضروری است، زیرا کار فرهنگ، آسان کردن مسیر تحقیق است. آخرین نکته اینکه انتشار این کتاب اهمیت زیادی در تحقیقات عرفان پژوهانه و ادبیات فارسی دارد و امیدوارم مورد مطالعه و رجوع دانشجویان و پژوهشگران قرار گیرد.

کامران فانی