یهودیت و الهیات جهانی

در جهان جدید با وجود ادیان بسیار, توجه روزافزونی به برقراری ارتباط میان ادیان جهان شده است, اما در یهودیت تنها چند متفكر به جد به مسئله تكثرگرایی دینی پرداخته اند

دن كوهن شربوك در این مقاله به دیدگاه شمول گرایانه تنی چند از الهیدانان یهودی اشاره می كند و سپس با توجه به مشكلات و نیز تناقض های احتمالی این دیدگاه، بر ضرورت تدوین یك الهیات یهودی ناظر به تمام ادیان تأكید می كند. او مقاله «یهودیت و الهیات جهانی» را سرآغاز چنین كوششی می داند. به نظر شربوك، یهودیت در دوره های حاكمیت كتاب مقدس به رغم جهت گیری انحصارگرایانه، برای عقاید و اعمال اقوام دیگر احترام قائل بود. حاخام های قرون وسطا نیز چنین نگرش سهل گیرانه و روامدارانه به پیروان دیگر ادیان داشتند. از نظر نویسنده، امروزه چیزی بیش از رویكرد توأم با سعه صدر به ادیان جهان لازم است و باید در برداشت ما از دین، انقلاب كوپرنیكی صورت گیرد. شربوك با اشاره به دیدگاه كثرت گرایانه جان هیك و پل نیتر، ضرورت تغییر نگرش یهودیان از شمول گرایی به تكثرگرایی را یادآور می شود. از نظر او، ورای جلوه های دینی متعدد واقعیتی غایی وجود دارد. اختلاف های عقیدتی معلول عوامل تاریخی، فرهنگی و اجتماعی است كه در پس این عقاید قرار دارند. از نظر شربوك، برجسته ترین حوزه ای كه كثرت گرایان یهودی می توانند در آن با پیروان ادیان دیگر در موقعیتی جهانی قرار گیرند، حوزه دعا و نیایش است.

در جهان جدید با وجود ادیان بسیار، توجه روزافزونی به برقراری ارتباط میان ادیان جهان شده است، اما در یهودیت تنها چند متفكر به جد به مسئله تكثرگرایی دینی پرداخته اند. بحثی كه لوئیس جیكبز، الهیدان یهودی، در كتاب الهیات یهودی مطرح كرده استثنای درخور توجهی بر این غفلت همگانی است. او در فصلی با عنوان «یهودیت و ادیان دیگر» تأكید می كند كه یهودیت همواره از این نظر حمایت كرده است كه تنها یك خدا وجود دارد و این كه هیچ سنت دینی دیگری نمی تواند جای تورات را بگیرد. او معتقد است چنین عقیده ای یهودیان را به اظهار این مطلب واداشت كه چنانچه عقاید ادیان دیگر با ایمان یهودی در تعارض باشند، بر خطا خواهند بود.

ادیان خاور دور یا چند خدایی اند یا الحادی. از دیدگاه یهودیان، برداشت مسیحیان از خدا خطاست. همین طور یهودیت انكار می كند كه محمد(ص) از طرف خدا وحی دریافت كرده باشد و با آوردن قرآن به جای تورات آخرین پیامبر خدا باشد (جیكبز ۱۹۷۳، ۲۸۹).

اما به رغم چنین موضع انعطاف ناپذیر و عاری از تسامحی، اشتباه خواهد بود اگر یهودیان نتیجه بگیرند كه خدا خود را بر دیگران متجلی نساخته یا ادیان دیگر هیچ بهره ای از حقیقت ندارند، بلكه به عكس او می گوید كه یك فرد یهودی باید این موضع را اتخاذ كند كه حقیقت در یهودیت بیشتر از سایر ادیان است. مقاله دیگری را دیوید هارتمان، الهیدان یهودی اسرائیلی، درباره این موضوع نوشته است. او در مقاله «درباره امكانات تكثرگرایی دینی از دیدگاه یك یهودی» می گوید كتاب مقدس حاوی دو عهد و میثاق است: یكی عهد مربوط به خلقت و دو دیگر عهد مربوط به سینا. عهد خلقت با تمام انسان ها بسته شد; به عبارت دیگر، همگانی و برای همه نسل هاست. اما عهد سینا با بنی اسرائیل بسته شد; عهد سینا مشابه عهد خلقت است، و تمام جوامع دیگر را در بر می گیرد. هارتمان بر اساس این طرح استدلال می كند خدا خودش را در چندین مقطع از تاریخ بر گروه هایی از اقوام مختلف متجلی ساخته است. او در كتاب جدیدش به نام مكاشفه های متضاد تأكید می كند كه تجلی در تاریخ همواره جزئی و ناقص است; زیرا مواجهه های الهی ـ انسانی نمی توانند كمال خدا را نشان دهند.

نورمن سالمن، دانشمند ارتدكس بریتانیایی، همین اواخر موضوع تكثرگرایی دینی را در كتاب یهودیت و دین جهانی مورد بحث قرار داده است. او در فصلی با عنوان «تكثر ادیان» ادعا می كند كه یهودیت دینی است با رسالتی برای تمام اقوام. او می گوید كه در دوره های ایذا و شكنجه از این هدف جهانی غفلت شد، اما هرگز از بین نرفت. در دوران ناخوشایند، آن هدف كلی بر رسالت مسیحایی متمركز شد و در عصر دانش و روشنفكری در تلاش یهودیان برای اصلاح بشر تبلور یافت. در راستای این هدف، «عهد نوح» (آن گونه كه در هفت قانون نوح بیان شده) طرح و الگویی برای یافتن دیگران مطرح می كند، بی آن كه نیازی به تغییر آیین آنها به یهودیت باشد. در عوض، اعتقاد به اصول والای عدالت و اخلاق از آنان تقاضا شده است. در چنین شرایطی، گفتوگوی ادیان ضرورتی است كه از رسالت مشترك ما با ادیان دیگر ناشی می شود.

به رغم مقالاتی كه اخیراً در این باب نوشته شده، تدوین یك الهیات یهودی فراگیر و ناظر به ادیان دیگر نیاز مبرم است. این مقاله در نظر دارد سرآغاز چنین تلاشی باشد. كتاب مقدس عبری سرآغاز آشكاری برای تدوین چنین الهیات یهودی ناظر به پلورالیزم دینی است. یهودیت در دوره های حاكمیت كتاب مقدس اساساً از نظر جهت گیری انحصارگرا بود، با این حال اقوام كافر را به خاطر عقاید و اعمالشان طرد و تخطئه نمی كرد. افزون بر این كه، پیامبران بنی اسرائیل معتقد بودند كه همه اقوام در آخرالزمان پروردگار خلقت را عبادت خواهند كرد. در طول دوره حاخامی، دیدگاه مربوط به تسامح فراگیر، پیوسته به زندگی یهودی جان تازه ای می بخشید. طبق گفته حاخام ها، اگر تمام غیریهودیان از قوانین ابلاغ شده به نوح تبعیت كنند، نزد خدا پذیرفته خواهند شد. تعدادی از حاخام های قرون وسطایی هنوز به این سنت پایبندند و در دوره جدید به طور روزافزونی به درستی و اصالت ادیان دیگر، به ویژه مسیحیت، اذعان شده است. تقریباً در همه موارد متفكران یهودی از صورت های متنوع شمول گرایی حمایت كردند، زیرا به زعم آنها، اگرچه یهودیت دینی برتر است، دیگر سنت ها نیز از حقایق دینی برخوردارند. تقریباً به مدت چهارهزار سال (هزاره) یهودیت به طرق مختلفی از دیدگاهی سهل گیرانه و فراگیر نسبت به ادیان دیگر حمایت كرده است.

با توجه به این نگرش بسیار سهل گیرانه یهودیت نسبت به سایر ادیان، آیا یهودیان باید از این هم فراتر رفته، سعه صدر بیشتری از خود نشان دهند؟ مشكلی كه دیدگاه شمول گرایی یهودیت از دوران اولیه با آن مواجه بود، شماری از مشكلات الهیاتی جدی ای است كه با آنها دست به گریبان است. شمول گرایان یهودی ظاهراً بر دو عقیده ناسازگار ذیل تأكید میورزند: اعتقاد به خدایی كه نگران جهانیان است و نیز این عقیده كه او خودش را به طور قطع تنها بر یك گروه خاص متجلی كرده است. با این وصف، اگر خدا حقیقتاً به سرنوشت تمام بشر تعلق خاطر دارد، تصور نكردنی است كه او خودش را كاملا و به طور قطع بر قوم خاصی مكشوف سازد و اجازه دهد بقیه انسان ها در تاریكی و جهل بسر برند.

مسلماً آنچه امروزه مورد نیاز است، رویكردی به مراتب پذیراتر و توأم با سعه صدر نسبت به ادیان جهان است با استفاده از الگوی جان هیك، الاهیدان پروتستان، برای جهان ادیان، باید بگوییم امروزه در برداشت ما از دین یك انقلاب كوپرنیكی لازم است. در گذشته، حتی لیبرال ترین متفكران یهودی این عقیده را به خاطر داشتند كه یهودیت كامل ترین تجلی الوهی است. آنها در عین حال كه به ارزش ذاتی ادیان دیگر، خاصه مسیحیت، اذعان داشتند، معتقد بودند كه یهودیت امید آینده بشریت است. این متفكران به دانشمندانی می مانند كه قبلا از نظریه بطلمیموس درباره جهان حمایت می كردند، دیدگاهی كه بر اساس آن زمین در مركز جهان قرار داشت.

به هر حال، در جهان امروز یهودیان پیوسته با پیروان سنت های دینی دیگر در ارتباطند، از این رو، مشكل بتوان چنین عقیده بسته و تنگ نظرانه ای را تحمل كرد. در عوض، در حال حاضر لازم است كه انقلابی كوپرنیكی در فهم ما از جهان ادیان رخ دهد. به جای این كه یهودیت را در مركز ادیان جهان بنشانیم، باید الگوی الهیات محوری را بپذیریم; به عبارت دیگر، چنین تحولی مستلزم ارائه الگویی است كه برداشت یهودمحوری را با برداشت خدامداری در تاریخ دینی جابجا كند. بر این اساس، ادیان جهان باید واكنش های مختلف انسان به یك واقعیت الوهی تلقی شوند. در دوران سابق، ادیان این واقعیت واحد را یا به طور خداباورانه ـ به عنوان خدای متشخص ـ یا غیرخداباورانه ـ به عنوان واقعیت نامتشخص ـ تصدیق می كردند، اما چنین اختلاف هایی در اصل، نتیجه تأثیرات تاریخی، فرهنگی یا روان شناختی بود.

بر پایه این نظریه، ورای تمام جلوه های دینی، یك واقعیت غایی وجود دارد. طبق واژگان عرفانی یهودیت، پروردگار این سوف نامتناهی در ورای فهم بشر ـ است. پروردگار واقعیت سرمدی ای است كه الهام بخش همه ادیان از جمله یهودیت است. این واقعیت غایی به وجوه گوناگونی تعبیر می شود و این تعابیر و تفاسیر مختلف از یك واقعیت به ناچار سبب تنوع برداشت های متعارض و متفاوت می شود.

با تصور راه های بدیل و متفاوتی كه به یك كوه ختم می شود، به خوبی می توان دیدگاه كثرت گرایانه را درباره ارتباط خدا با ادیان جهان به تصویر كشید; هر راهی نماد یك دین خاص است همراه با واقعیت الوهی ای كه مثل ابری در بالای قله آن كوه در حركت است. مسیرهای این جوامع دینی كاملا متفاوت است، با این وصف، در نقاط مختلفی با هم تلاقی می كنند; این نقاط تلاقی را باید قلمروهایی دانست كه در آنها مفاهیم دینی در سنت های مختلف یكدیگر را تكمیل می كند. بدین ترتیب، وقتی پیروان ادیان مختلف به نوك قله صعود كنند، با سنت هایی مشابه با سنت خاص خودشان مواجه خواهند شد. اما واقعیت الوهی ای كه آنان به دنبال آن هستند، سرانجام با این كاوش های محدود دست یافتنی نیست. واقعیت الوهی به دلیل نامتناهی بودنش غیرقابل شناخت و غیرقابل درك، و به تعبیری همان ابر ناشناختنی است.

این نمونه كثرت گرایانه تلویحاً می رساند كه تصورات ادیان جهان از خدا در نهایت تصورات انسانی است. به عبارت دیگر، آنها راه های بی شمار تقرب جستن به واقعیتی الوهی و غیرقابل توصیف را به نمایش می گذارند. اختلاف های عقیدتی (نظیر اعتقاد یهودی ـ مسیحی به وجود یك زندگی در این دنیا در مقابل نظریه تناسخ آیین هندو)، بیانگر اختلاف عوامل تاریخی، فرهنگی و اجتماعی ای است كه در پس این عقاید قرار دارد. این معیار كثرت گرایانه نه تنها مبنای نظری قابل فهم تری برای درك اختلاف های میان نظام های دینی پیشنهاد می كند، كه مجال گسترده تری برای مواجهه درون دینی فراهم می آورد. شمول گرایان یهودی در گذشته این فرض را مطرح كردند كه یهودیت حقیقت مطلق خدا را، كه ادیان دیگر تنها بهره ای از آن دارند، آشكار می سازد. پلورالیزم یهودی در مقابل این فرض، یهودیان را به گفتوگوی مفید و ثمربخش با پیروان سایر ادیان تشویق می كند.

دن كوهن شربوك

رضا گندمی

كتابنامه

Cohn-Sherbok, Dan. Judaism and Other Faiths. Basingstoke, ۱۹۹۴.

Hartman David. "On the Possibilities of Religious Pluralism from a Jewish Point of View." In: Immanuel. ۱۹۸۳.

Jacobs, Louis. A Jewish Theology. New York, ۱۹۷۳.

Knitter, Paul. No Other Name. New York, ۱۹۸۵.

Sotomon, Norman. Judaism and World Religion. London, ۱۹۹۲

---